شعر حافظ در مورد لب

به گمانم پارسال بود. من در وبسایت جام غور غزلی گذاشته بودم که عنوان اش« بوسه» بود و اتفاقاً این واژۀ  نامحترم! در آن غزل ، به عنوان ردیف نیز جا  گرفته بود. عزیزی در آن  زمان ،  لطف کرد و بر بنده  خُرده گرفت که گویا  برای  معلمی به تعبیر مولانا: سجاده نشین با وقار ، استعمال کلمۀ بوسه ، قبیح است ونباید اینگونه بی پرده و بی پروا ، آن واژۀ نامیمون را  در نوشته های خود استفاده کنم. این نکتۀ دوستانۀ آن عزیز، انگیزه ای شد تا سری به دیوان خواجۀ شیراز که  به قول خودش قرآن را باچهارده  روایت از برمی خوانده ،  بزنم و ببینم که حافظ بزرگوار ،  با کلمۀ بوسه ، چه مواجهه ای داشته وچند بار آن  را در دیوان خویش  استفاده کرده است . زمانی که  به این منظور  دیوان حافظ را مرور کردم،  چهل و سه بار با شکل اسمی و فعلی این کلمه برخوردم  که 9 مورد از جملۀ بوسه های حافظ  برآستان ممدوح یا معشوق ، خاک وطن ، لب جام و پیاله و ازین قبیل موارد  نثار شده بودند و بقیۀ آن (34 مورد ) در وصف لب و دندان  و چشم و رخ  معشوق  به زبان آمده بودند و شکل وشمایل به اصطلاح تنانه/ عاشقانه  داشتند. دوستان حتماً التفات دارند که  « بوسه»  در شعر دیگر بزرگان ادب وعرفان  ما،  نظیر مولانا و سعدی و فردوسی و جامی و نظامی  و غیره  نیز به کثرت و به زیبایی به کار رفته است ؛ اما  ما ، در این مجال  فقط به دیوان خواجۀ شیراز  مرور گذرایی داریم  وامیدواریم در فرصت های دیگر این بحث را در شعر  حضرت مولانا و شیخ اجل سعدی و دیگران نیز بتوانیم پی بگیریم. همانگونه که  ذکر شد ، تعدادی از بوسه های حافظ  در موارد نه چندان عاشقانه به کار رفته اند که  اینجا در نخست به آنها اشاره خواهد رفت و سپس به بوسه های عاشقانۀ خواجۀ شیراز پرداخته خواهد شد. ناگفته نباید گذاشت  و گذشت که ابیات بسیاری در دیوان حافظ هست که معنا و مفهوم  بوسه  به روشنی از آن  افاده می  شود ؛ اما لفظ بوسه  در آن به کار گرفته نشده  است.  چون در اینجا ما به دنبال کلمۀ بوسه و بسامد آن در دیوان حافظ  بودیم ابیاتی مانند:ای عاشق گدا چولب روح بخش یار
می داندت وظیفه ، تقاضا چه حاجت است؟                    ( ص 33)ویا:ازچاشنی قند مگو هیچ و زشکر
زانرو که مرا از لب شیرین تو کام است                       ( ص 46)یا:بادۀ لعل لب اش کز لب من دور مباد
راح روح کی و پیمان دهی پیمانۀ کیست؟                     ( ص 67) 
 را  که حجم قابل ملاحظۀ هم دارند در اینجا نیاوردیم و فقط مواردی را که لفظ بوسه و بوس یا  شکل فعلی این کلمه در آن به کار رفته بود ذکر کردیم.
 
الف) آستان ممدوحای شهنشاهِ  بلند اختر، خدا را همتی
تا ببوسم همچو اختر خاک ایوان شما                           (ص 12)این بیت در غزل مشهور « ای فروغ ماه حسن، از روی  رخشان شما/ آبروی خوبی از چاه زنخدان شما» آمده است. چنانچه می دانید حافظ احیاناً اگر در غزلی شاه و وزیری  را  دو سه بیتی مدح کرده باشد، بعد از آنکه تخلص خود را ذکر می کند و غزل را خاتمه یافته تلقی می نماید ، ابیات مدح را کوتاه پیش می کشد. در این بیت  ظاهراً سخن از پادشاه یزد است و حافظ  در خطاب به مردم آن شهر  می گوید:ای صبا برساکنان شهرِ یزد از ما بگو
کای سرحق ناشناسان، گوی چوگان شما
 
گرچه دوریم از بساط قرب، همت دور نیست
بندۀ شاهِ  شماییم و ثنا خوان شماوسپس می آورد که :ای شنهشاه بلند اختر، خدا را همتی
تاببوسم همچو اختر خاک ایوان شما
 
خرد که ملهم غیب است ، بهرکسب شرف
زبام عرش صدش بوسه ، برجناب زده                               (ص 422)در این موردهم ، مانند نمونۀ قبلی زمانی که حافظ غزل را ختم می کند از نصرت الدین، شاه یحی که در سال 798 هـ .ق حاکم شیراز می شود ، یاد می کند و بوسه ای را بر جناب بارگاه  این پادشاه  تقدیم می کند:فلک جبینه کش شاه،  نصرت الدین است
بیا ببین مَلَکش دست بر رکاب زده
خِرد که ملهم غیب است بهرکسب شرف
زبام عرش،  صدش بوسه بر جناب زدهب) آستان یا حریم عشق
می دانیم  که حافظ درجای دیگری از دیوان خویش ، تمام « آدمی و پری » را « طفیل هستی عشق» می داند و هرآن کسی را که در این حلقه به عشق زنده نباشد ، بر او نمرده فتوای نماز جنازه می دهد. در حقیقت عشق در دیوان حافظ جایگاه و کاربرد بسیار بالای  دارد؛ اما تاجای که من ملاحظه کردم فقط یک مورد از بوسه های حافظ  مخصوصا  به حریم عشق  پرداخته است:حریم عشق را درگه، بسی بالاتر از عقل است
کسی  آن آستان  بوسد، که جان  در آستین دارد                            (ص121) 
ج) قصر معشوق و خاک درِ یارمنِ خاکی،  که ازین  در ، نتوانم برخاست
از کجا بوسه زنم ، برلب آن قصر بلند؟                                (ص 181)این غزل با مطلع مشهور« بعد ازین دست من و دامن آن سرو بلند/ که به بالای چمان از بن وبیخم برکند» آغاز می شود. از همین قبیل است مورد دیگر در آن غزل مستانه و زیبای حافظ  که :من ترک عشق وشاهد وساغر نمی کنم
صد بار توبه کردم و دیگر نمی کنم
...
باغ بهشت وسایۀ طوبی و قصر حور
با خاک کوی دوست، برابر نمی کنموسرانجام در مقطع  می گوید :حافظ! جناب پیر مغان جای  دولت است
من ترک خاکبوسی این در ، نمی کنم                             ( ص 354)
 
آنکه پامال جفا کرد چو خاک راهم
خاک می بوسم و عذر قدمش می خواهم                           ( ص362 ) 
د) خاک وطن/ شیراز
در غزل زیرین ، حافظ ظاهراً  در مسافرت و دوری از وطن ،  به سر می برده و غزل خویش را  از همان نخست با یاد وطن آغاز می کند :ای صبا گر بگذری بر ساحل رود اَرَس
بوسه زن بر خاک آن وادی ومشکین کن نفس
 
منزل سلمی ، که بادش هردم از ما، صد سلام
پرصدای کاروانان بینی وبانگ جرس                                      ( ص 267)حافظ یک بار دیگر در همین غزل لفظ بوسه را البته نه برای خاک وطن، که برای محمل جانان  به کار می برد و می گوید:محمل جانان ببوس ، آنگه به زاری عرضه دار
کز فراقت سوختم، ای مهربان  فریاد رس !هـ) لب پیاله و جام
پیاله و جام وکلمات  مانند ، میخانه ، باده ، خرابات و امثالهم می دانیم که در دیوان حافظ بسامدی بسیار بالای دارد. کلمۀ بوسه  اما؛ چنانکه  ملاحظه می کنیم ، دوبار در دیوان خواجه با جام و پیاله همنشین شده است:بدین شکرانه می بوسم لب جام
که کرد آگه ز راز روزگارم                                              ( ص 323)این بیت حافظ، ابیات دلنشین  دیگری هم  باخود دارد که باهم می خوانیم :زدست کوتۀ خود زیر بارم
که از بالابلندان، شرمسارم
 
مگر زنجیر مویی گیردم  دست
وگرنه ، سر به شیدایی  برآرمو چه زیبا و بجا سپاسگزاری  می کندکه   :من از بازوی خود دارم بسی شکر
که زور مردم آزاری ،  ندارم!!بوسه  بر لب پیاله اما؛  در جای دیگری از دیوان خواجه بازهم  نیز تکرار می شود:لب پیاله ببوس ،آنگهی به مستان  دِه
بدین دقیقه دماغ معاشران تر کن                                                   (ص 398)
...
پس از ملازمت عیش وعشق مهرویان
زکار ها که کنی شعر حافظ از برکناین بیت  در آن غزل مشهور است که :ز در درآ و شبستان ما منور کن
هوای مجلس روحانیان معطر کن
 
اگرفقیه، نصحیت کند که عشق مباز
پیاله ای بده اش، گو دماغ را ترکن 
و) بوسه های  تنانه و عاشقانه
از ده- یازده مورد بالا که بگذریم بقیۀ بوسه های حافظ  که حدود 30 مورد را در می گیرد، همه در مورد لعل لب معشوق ، درج عقیق یار و رخ چون ماه او است که بدون توضیح و تشریح  اضافی  در اینجا آورده می شود.بداد لعل لبت بوسه ای، به صد زاری
گرفت کام، دلم زو، به صدهزار الحاح                                         ( ص 98)
 
چو لعل شکرینت بوسه بخشد
مذاق جان ما، زو پر شکر باد                                                 ( ص104)
 
چشمم از آیینه داران خط وخالش گشت
لبم از بوسه ربایان بر و دوشش باد!                                           (ص 105)این بیت ازهمان  غزل است که آن بیت مشهور و جنجالی حافظ را نیز در خود دارد که :پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت
آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد!
 
به پای بوس تو ، دست کسی رسید که او
چو آستانه بدین در، همیشه سر دارد                                                         (ص116)
 
هرکس که دید روی تو، بوسید چشم من
کاری که کرد دیدۀ من ، بی نظر نکرد                                                       (ص 139)
 
اگر کنم طلب نیم بوسه، صد افسوس
ز حقۀ دهن اش ، چون شکر فرو ریزد                                                      ( ص 155)
 
با یار شکر لب گل اندام
بی بوس وکنار خوش نباشد                                                                 ( ص 163)
 
مجال من همین باشد که پنهان مهر او، ورزم
کنار و بوس و آغوش اش چه گویم؟ چون نخواهد شد                                      ( ص 165)
 
 بدان هوس که به مستی ببوسم آن لبِ لعل
چه خون که در دلم افتاد همچو جام و نشد!                                                 ( ص 168)
 
قند آمیخته با گُل، نه علاج دل ماست
بوسه ای چند بیامیز، به دشنامی چند                                                      ( ص182 )و در ادامۀ این غزل می آید که :زاهد از کوچۀ  رندان به سلامت بگذر
که خرابت نکند،  صحبت بدنامی چند
 
عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگوی
نفی حکمت مکن، از بهر دل عامی چند
 
پیر میخانه چه خوش گفت به دُردی کش خویش
که مگو حال دل سوخته ، با خامی چند!
 
گفتم کی ام دهان ولبت کامران کنند؟
گفتا به چشم هرچه توگویی همان کنند
...
گفتم زلعل  نوش لبان پیر  را چه سود؟
گفتا به بوسۀ شکرین اش جوان کنند!                                                      ( ص 198) 
بگفتم اش به لب ام، بوسه ای حوالت کن
به خنده گفت: کی ات بامن این معامله بود؟                                                (ص 215)حافظ  در شعر خود گهگاهی  طنز ها وکنایه های زیبا و رندانۀ  نیز می آورد که این بیت یکی از آن موارد است.  او از معشوق خود بوسه ای می خواهد و معشوق  گویا با پوزخند و آمیخته باطنزمی گوید: چه می گویی؟ مگر قرضدارت هستم و مگر بین ما معامله ای بوده است؟؟بنوش جام صبوحی به نالۀ دف وچنگ
ببوس غبغب ساقی ، به نغمۀ نی وعود                                                    ( ص219 )
 
از بهر بوسه ای زلب اش، جان همی دهم
اینم همی ستاند و آنم ، نمی دهد!!                                                        ( ص 229)
 
به لابه گفتم اش ای ماه رخ ، چه باشد اگر
به یک شکر زتو ، دل خسته ای ، بیاساید؟
به خنده گفت که حافظ خدای را، مپسند
که بوسۀ تو ،رخ ماه را بیالاید!                                                         ( ص 230)جواب معشوق به حافظ اینجا هم طنزآمیز وکنایه آلود است ومی گوید ای حافظ به لحاظ خدا ، روا مدار که  رخ ماه با بوسه های تو آلوده و مکدر شود.به نیم بوسه دعای بخر، ز اهل دلی
که کید دشمن ات از جان وجسم دارد باز                                                 (ص 259 )
 
محمل جانان ببوس آنگه به زاری عرضه دار
کز فراقت سوختم ای مهربان فریاد رس!                                                ( ص 267)
 
گفته بودی که شوم مست  و دو بوس ات بدهم
وعده از حد بشد وما ، نه دو دیدیم ونه یک!                                             ( ص 301)
 
بوسه بر دُرج عقیق تو، حلال است مرا
که به افسوس وجفا، مُهر وفا، نگسستم                                                ( ص 314)
 
توبه کردم که نبوسم لب ساقی وکنون
می گزم لب که چرا گوش به نادان کردم!                                               (ص 319)یکی از ویژگی های بارز و بیّین شعر حافظ این است که در اکثر موارد، سخن خویش را چند پهلو و چند وجهی بیان می کند. به نظرم راز لسان الغیب شدن  حافظ و این که مردمان  در دیوان او فال می بینند وحرف دل خویش را آنجا پیدا می کنند درهمین است و خوانندگان با استفاده از همین زمینه ، به تعبیر مولانا هرکسی از ظن خود یار شعر  او می شود ومطابق انتظارات وپیش فرض های خود جواب می گیرد. به طور نمونه در همین بیت بالا ، توبۀ حافظ ذو وجهین است. یعنی مطلقاً نمی توان گفت که حافظ از نبوسیدن لب ساقی توبه کرده است یا از بوسیدن آن. یعنی  نادانی که حافظ  به حرف اش گوش کرده  و حالا از آن حرف شنوی توبه می کند، منظورش ترک بوسیدن بوده یا امر به بوسیدن؟.
 
از همین قبیل است:من ترک عشق بازی و ساغر نمی کنم
صد بار توبه کردم و دیگر نمی کنم؟ویا:ناصح به طعنه گفت که: رو ترک عشق کن
محتاج جنگ نیست ، برادر نمی کنم!
 
روی نگار در نظرم  جلوه می نمود
وز دور بوسه  بر رخ مهتاب می زدم                                                   ( ص 320)
 
دیدار شد میّسر وبوس و کنار هم
از بخت شکر دارم و از روزگار هم                                                      ( ص 363)
 
بوسیدن لب یار اول ز دست مگذار
کاخر ملول گردی از دست ولب گزیدن                                                  ( ص 393)
 
فرصت شمار صحبت کز این دو راهه منزل
چون بگذریم دیگر نتوان به هم رسیدن
 
مبوس جز لب ساقی و جام می حافظ
که دست زهدفروشان، خطاست بوسیدن                                                (ص 394)
 
سرمست ، در قبای زرافشان، چو بگذری
یک بوسه نذر حافظ پشمینه پوش کن                                                 ( ص 399)
 
من چو گویم که قدح نوش ولب ساقی بوس
بشنو از من، که نگوید دگری بهتر ازین                                             ( ص 405)
 
گفت مگر زلعل من، بوسه نداری آرزو؟
مردم ازین هوس ؛ ولی قدرت و اختیار کو؟                                         ( ص 315)
 
لبش می بوسم و در می کشم می
به آب زندگانی برده ام  پی                                                           ( ص 432)
 
نه رازش می توانم گفت باکس
نه کس را می توانم دید باوی
 
لب اش می بوسد و خون می خورد جام
رخ اش می بیند و گل می کند خَوی                                                   ( ص 432)
 
چون من شکسته ای را، از پیش خود چه رانی
کم غایت توقع ، بوسی ست یا کناری!                                                ( ص 445)
 
 
سه بوسه کز دولبت کرده ای وظیفۀ من
اگر ادا نکنی قرضدار من باشی                                                      (ص 458)
 
ملک در سجدۀ آدم، زمین بوس تو نیت کرد
که در حسن تو لطفی دید، بیش از حد انسانی                                         (ص 475)
 
مسند به گلستان بر ، تا شاهد و ساقی را
لب گیری و رخ بوسی، می نوشی و گل بویی                                        (ص 496) 
آخرین بوسۀ حافظ را اینجا بیرون از غزل های  او و از بخش رباعیات منسوب به او از  دیوان اش بیرون نویس کردیم و به عنوان حسن ختام این هم آن  رباعی:در آرزوی بوس و کنارت مُردم
وز حسرت لعل  آبدارت مُردم
قصه نکنم  دراز،  کوتاه  کنم
باز آ ، باز آ، کز انتظارت مردم                                                           ( ص 524)پایان
 
تعداد بوسه ها: 43
منبع:  حافظ  شیرازی، شمس الدین محمد، دیوان ، با معنا و بیان غزل ، به اساس نسخۀ علامه قزوینی و دکتر قاسم غنی، تخقیق و برگردان به نثر : نصرالله آژنگ، انتشارات عالمگیر ، تهران، 1385