تاریخچه غسل در اسلام

سوال

در غسل چه معنی دارد که اول سمت راست بعد چپ و... را بشوئیم؟

پاسخ

در رابطه با غسل دو سؤال را باید پاسخ گفت: 1- فلسفه و هدف از انجام غسل چیست و چرا خداوند آنرا واجب کرده است؟ 2- شکل غسل و شیوه انجام آن چگونه است؟

در پاسخ به سؤال اول یعنی فلسفه غسل و هدف آن، باید بگوئیم از آنجایی که غسل ها متفاوت هستند (غسل واجب و غسل مستحب) و غسل واجب نیز اقسامی دارد (غسل جنابت، غسل میت، غسل مس میت و...) غسل مستحب نیز انواعی دارد (غسل جمعه، غسل توبه و...) در روایات ما بطور مفصل فلسفه و هدف هر کدام بیان شده است:

غسل جنابت را اینطور بیان می فرمایند: «...هنگامی که مردی با زنی عمل زناشوئی انجام می دهد، نطفه (منی) از تمام رگ ها و موی های او خارج می شود، پس خداوند به این خاطر غسل را بر ذریه آدم واجب کرده است...» [i] در بحار الانوار [ii] و «وسائل الشیعه» [iii] روایاتی به همین مضمون آمده است.

گاهی انجام غسل جنبه عقوبتی دارد. مثلا در روایات وارد شده است: «آن کس که اعدامی را می بیند غسل بجا آورد و این جنبه عقوبت برای بیننده دارد.» [iv]

و یا درباره هدف از غسل جمعه در روایات ما آمده است: « فجعل فیه الغسل تعظیما لذلک الیوم و تعظیما علی سایر الایام و زیادة فی النوافل و العبادة » یعنی خداوند غسل در روز جمعه را بخاطر عظمت این روز، و عظمت آن بر سایر روزها و برای اینکه مستحبات در این روز زیاد شود قرار داد....»

بنابراین، تمام دستورات اسلام دارای فلسفه ای والا و هدفی بزرگ هستند.

اما شکل این واجبات چگونه است. این را باید قانونگذار معین کند. زیرا اگر هر کسی بخواهد با سلیقه خود به هر شکلی و از هر راهی که  به ذهنش می رسد به این اهداف بزرگ برسد، دچار سردرگمی می شود و علاوه بر آن، یک بی نظمی کشنده بر زندگی انسانها سایه می اندازد. به همین دلیل حضرت ابراهیم از خداوند می خواهد که: «پروردگارا مناسک ما را به ما بیاموز!» با اینکه حضرت ابراهیم یک انسان بزرگواری است که از درک بالایی برخوردار است و شاید از بسیاری  افراد سلیقه اش در انتخاب شیوه و راه عبادت بهتر باشد، اما انتخاب راه را از پروردگار می خواهد.بنابراین، اینکه پیامبر اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام روش غسل کردن را به ما آموخته اند، که ابتدا سر و گردن بعد طرف راست بدن و بعد طرف چپ بدن، نه تنها ما را سخره نگرفته اند، بلکه این نشانه کمال دین اسلام است که در هیچ یک از تکالیف ما، جای ابهامی را باقی نگذاشته است و با بیان شیوه انجام تکالیف، یک نظم واحد در تمام اعمال مسلمانان جاری است که موجب اتحاد و یکپارچگی و زیبایی جامعه شده است. چه زیبا است وقتی که همه با هم به یک صورت غسل می کنند و به یک صورت نماز می خوانند، به یک شکل حج می گذارند و... .

در پایان شما را به مطالعه مقاله حکمت ها و اسرار علمی غسل، از کتاب پژوهشی در اعجاز علمی قرآن کریم، ج دوم، صفحات 357 تا 361، نوشته دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، دعوت می کنیم:

فواید بهداشتی غسل:برخی از پزشکان در مورد فواید بهداشتی طهارت به ویژه بعد از مقاربت می نویسند:

الف- نشاط بخشیدن به بدن و ورزیده شدن آن از طریق تحریک پایانه های عصبی موجود در پوست.

ب- کاهش احتقان خون در پوست و دستگاه تناسلی و دفع خون های جمع شده در این قسمت ها به سایر قسمت های بدن به ویژه قلب و مغز.

ج- عمل غسل یک فعالیت عضلانی است که موجب نشاط قلب و حسن جریان خون در بدن و ورزش عضلات ارادی بدن است.

د- غسل، سلامتی پوست را تامین می کند تا بهتر به وظایف متعدد خود که از مهمترین آنها، انتقال احساسات و تنظیم دمای بدن و حفظ سلامتی بدن است، عمل نماید.

هـ- زدودن سلول های مرده، مواد چربی زائد و گرد و غبار و سایر آلودگی ها از پوست. [v]

یکی از مفسران در مورد فلسفه غسل و این که لازم است تمام بدن شسته شود، می نویسد:

«خارج شدن منی از انسان، یک عمل موضعی نیست (مانند بول و سایر زواید) بدلیل این که اثر آن در تمام بدن آشکار می گردد  و تمام سلول های تن به دنبال خروج آن، در یک حالت سستی مخصوص فرو می روند... طبق تحقیقات دانشمندان در بدن انسان دو سلسله اعصاب نباتی وجود دارد که تمام فعالیت های بدن را کنترل می کند، اعصاب سمپاتیک و اعصاب پاراسمپاتیک. این دو رشته اعصاب در سراسر بدن انسان و در اطراف تمام دستگاه ها و جهازات اخلی و خارجی گسترده اند.

وظیفه اعصاب سمپاتیک، تند کردن و به فعالیت وا داشتن دستگاه های مختلف بدن است و وظیفه اعصاب پاراسمپاتیک، کند کردن فعالیت آنهاست.... و از تعادل فعالیت این دو دسته اعصاب نباتی، دستگاه های بدن به طور متعادل کار می کنند. گاهی جریان هایی در بدن رخ می دهد که این تعادل را به هم می زند. از جمله این جریان ها، مسئله ارگاسم (اوج لذت جنسی) است که معمولا مقارن خروج منی صورت می گیرد. در این موقع سلسله اعصاب پاراسمپاتیک (اعصاب ترمز کننده) بر اعصاب سمپاتیک (اعصاب محرک) پیشی می گیرد و تعادل به شکل منفی به هم می خورد.

این موضوع نیز ثابت شده است که از جمله اموری که می تواند اعصاب سمپاتیک را به کار وا دارد و تعادل از دست رفته را تامین کند، تماس آب با بدن است. و از آنجا که تاثیر «ارگاسم» روی تمام اعضای بدن به طور محسوس دیده می شود، و تعادل این دو دسته اعصاب در سراسر بدن به هم می خورد، دستور داده شده است که پس از آمیزش جنسی یا خروج منی، تمام بدن با آب شسته شود.» [vi]

یکی از صاحب نظران معتقد است:

«از طرفی روی پوست بدن منافذی است که قریب دو میلیون عدد هستند که از طریق آنها پوست مبادله گازی با هوای مجاور دارد. یعنی از آن طریق اکسیژن جذب می کند به طوری که هفت درصد تنفس بدن از این طریق است و از طرف دیگر گازهای سمی و عرق از پوست بیرون می رود، که در اثر تبخیر دائمی عرق های خارج از پوست بدن، مواد سمی و کانی آن باقی می ماند و مواد گازی و مائی آن تصعید می شود. بنابراین رسوبی روی جلد از این مواد چربی و مواد کانی و سمی باقی می ماند. این رسوبات منافذ جلدی را مسدود می کند و محیط مساعدی برای پرورش و ازدیاد انگل های ساس و چرب و شپش می شود و در حال عمل آمیزش (در اثر حرکات زیاد) عرض زیادتری حاصل می شود و در نتیجه رسوبات زیادتری حاصل می شود. (به صورت متوسط در هر 24 ساعت یک لیتر عرق از بدن خارج می شود و اگر سوراخ های سطح بدن انسان با وسیله ای کاملا مسدود شود، طولی نمی کشد که انسان هلاک می شود.) لهذا شارع مقدس اسلام غسل جنابت را واجب فرمود تا بدن شسته و رسوب ها که لانه انگل هاست، مرتفع گردد و از خطر آن مصونیت حاصل شود و نیز غسل جنابت باعث می شود که منافذ پوستی بدن باز شود و تنفس جلدی که از لوازم سلامتی و حیات است عادی شود و حیاط و نشاط را به ارمغان می آورد. و اشاره به همین فایده است حدیث « تحت کل شعرة جنابة » [vii] (در زیر هر مویی جنابت است.)

در سابق خیال می شد که منی از همان محل مخصوص بیرون می شود، تا اینکه به قوت علم ثابت شد که منی از تمام بدن بیرون می آید.

و به نقل یکی از پزشکان اصفهان می نویسند:«چون منی دارای مقدار زیادی مایع لزج است موسوم به موسین، اطراف سوراخ ] های بدن [ را به خوبی می گیرد و به کلی تنفس ] جلدی از دو میلیون سوراخ پوست [ قطع می شود.»

هنگام عمل آمیزش، در اثر حرکات عنیفه اعصاب خسته و منقبض می شود و غسل کردن با آب گرم، اعصاب را منبسط و آنها را به حال طبیعی و عادی بر می گرداند و نیز جریان خون را در همه بدن تشدید و تجدید می نماید.» [viii]

آثار اجتماعی غسل: برخی از صاحب نظران به نقل از پزشکان می نویسند:

«باید دانست که هر گاه شستشوی تام از بدن نشود، مورد سوء خلق می گردد. و به علاوه حالت معاشرت کم می شود. و ترک این غسل موجب کم شدن محبت و استشمام بوی تعفن می شود. و اشخاص تارک این عمل، قوه شامه شان کم می شود.» [ix]

«چون در روزهای جمعه و اعیاد ملی اسلامی، روی اصول سیاسی از جانب شارع تشریفاتی برقرار و اجتماعات و نماز جمعه و نماز عید برپا می گردد، و خطابه ها و سخنرانی مذهبی طبق نیازمندی روز تأدیه می شود، و از جاهای دور همه در یک جا دور هم گرد آیند و میتینگ اسلامی داده می  شود، لذا باید افراد خود را نظیف و پاکیزه نمایند و عرقهای بدن خود را بشویند تا موجب تنفر دیگران، در مجامع نشود، لهذا دستور غسل که شستشوی تمام بدن است در این امام با تاکیدات زیادی از ناحیه شرع رسیده است.» [x]

فواید خاص غسل مس میت: برخی از نویسندگان در مورد غسل مس میت می نویسند:

در سطح پوست بیمار تعداد زیادی میکروب وجود دارد. و از دکتر صدرالدین نصیری نقل می کنند که: «در هر سانتی متر مربع تقریبا 000/40 میکروب وجود دارد. برخی از میکروب ها هم پس از مرگ بیمار قوی شده و افزایش می یابند. در این هنگام سطح پوست، محل و کانون مهم سرایت و انتشار مستقیم بیماری های عفونی می باشد. شارع مقدس اسلام بدن میت را پیش از شستن پلید دانسته و برای جلوگیری از ابتلا به بیماری ها نسبت به کسانی که بدن میت را مس کنند (و دست بمالند) غسل را لازم دانسته و شستن موضع آلوده را کافی ندانسته تا از آلوده شدن اشخاص به میکروب ها بقدر امکان جلوگیری شود.» [xi]

بررسی:

در اینجا تذکر چند نکته لازم است:

1-دستور غسل یکی از خدمات ادیان الهی به انسان هاست که موجب طهارت معنوی روحی و بهداشت بدن انسان می گردد. ادیان الهی در این گونه امور راه صحیح زندگی معنوی و مادی را به انسان آموزش داده اند. ولی از آنجا که این عمل ریشه ای طبیعی و غریزی در انسان، بلکه در حیوانات دارد، لذا نمی توان گفت که این مطلب اعجاز علمی کتب اسمانی است، بلکه ارشاد و تایید یک عمل طبیعی انسان است.

2- غسل یک عبادت است که مقدمه نماز قرار می گیرد و پائین آوردن آن در حد یک عمل بهداشتی، صحیح به نظر نمی رسد. هر چند که آثار بهداشتی این دستور الهی بر کسی پوشیده نیست.

3- آن چنان که از سخنان برخی صاحب نظران به دست می آمد، علت وجوب غسل جنابت را مسائل بهداشتی می دانند. در حالی که غسل جنابت، اساسا مستحب است و به خاطر این که مقدمه نماز است، واجب می شود. (نه از باب مسائل بهداشتی.)

پس مسائل بهداشتی ممکن است از اسرار علمی و حکمت صدور احکام غسل ها باشد اما نمی توان ثابت کرد که علت منحصر و تامه غسل، همان مسائل بهداشتی است، بلکه ممکن است مصالح و مفاسد دیگری (مثل مسائل معنوی و اجتماعی) هم مورد نظر شارع بوده است.

4- برخی از این آثار بهداشتی که از شستشوی بدن حاصل می شود، با شستشوی ساده بدن (بدون نیت و شرایط دیگر غسل) نیز حاصل می شود. پس معلوم می شود که این آثار هدف اصلی شارع مقدس اسلام نبوده است. بلکه حداکثر می توان گفت: دستور غسل فی الجمله (به صورت اجمالی) برخی از این آثار را نیز در پی دارد.

[i] - مستدرک وسائل الشیعه،  جلد 1، ص 449.

[ii] - بحار الانوار، جلد 57، ص 332.

[iii] - وسائل الشیعه، جلد 3، ص 667.

[iv] - من لا یحضر الفقیه، جلد 1، ص 78.

[v] - طب در قرآن، ص 130.

[vi] - تفسیر نمونه، ج 4، ص 284 به بعد.

[vii] - بحار الانوار، ج 81، ص 50، روایت 21 (امام رضا «ع» از پیامبر «ص» نقل می کند)

[viii] - فلسفه احکام، ص 252-259 (با تلخیص و تصرف مختصر در عبارات) و دکتر صادق عبدالرضا علی، القرآن و الطب الحدیث، ص 223-230 و محمد سامی محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص 183 نیز در این مورد مطالب مشابهی آورده اند.

[ix] - فلسفه احکام، ص 252-259 (با تلخیص و تصرف مختصر در عبارات)

[x] - همان، ص 260.

[xi] - سید جواد افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص 28-29.