به گزارش گروه اجتماعی مشرق، انسان یک موجود اجتماعی است به طوری که زندگی بدون دیگران برایش مشکل خواهد بود، لذا بیشتر عمرش را در کنار خانواده و همسرش سپری می‌کند. برای آنکه زندگی بشر کمتر دچار بحران و اضطراب روحی و روانی گردد و زندگی او به یک زندگی آرام و شاداب تبدیل شود، لازم است با آیین همسرداری آشنا گردد. لذا در این یادداشت سعی شده است که آیین همسرداری از منظر قرآن و روایات بررسی شود.
اهمیت و آثار ازدواج در قرآن و روایات
از آیات متعدد قرآن کریم استفاده می‌شود که زوج بودن یک اصل کلی در تمام اشیاء اعم از جماد، نبات، حیوان و انسان است. یعنی اصل زوجیت یک قانون عمومی در تمام موجودات است که یکی از آن‌ها انسان است. خداوند در قران کریم می‌فرماید: «وَمِن کُلِّ شیءٍ خلَقنا زوجینِ لَعَلّکُم تذَکَّرون(۱)»؛ و ما از هر چیزی دو زوج آفریدیم، شاید شما متذکر شوید. و در جای دیگری می‌فرماید: «جعلَ لَکُم مِن أنفُسِکُم ازواجاً و مِن الأنعامِ ازواجاً یذرَؤُکُم فیه» (۲)» برای شما همسرانی از جنس خودتان قرار داد و نیز از چارپایان جفت‌هایی آفرید و شما را به این وسیله تکثیر می‌کند. و به اصل زوجیت در انسان و علت آن در کتاب آسمانی نیز توجه می‌کند و می‌فرماید: «وَ مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنفُسِکُم ازواجاً لِتَسکُنوا إِلی‌ها و جَعَلَ بینَکُم موده و رحمه، إِنَّ فی ذلِکَ لآیات لِقومٍ یتَفَکّرون» (۳)» از آیات و نشانه‌های خداوند این است که از همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید، تا در کنار آن‌ها آرامش یابید و در میان شما مودت و رحمت قرار داد، در این امور نشانه‌هایی است برای افرادی که تفکر می‌کنند.
پیامبر اکرم (ص) نیز در باب اهمیّت ازدواج می‌فرماید: «ما بُنِیَ فی الإسلام بِناءٌ أَ حبَّ إلی الله عزَّ و جلَّ و أَعزَّ مِنَ التّزویج» و در جای دیگر می‌فرماید: «المتزَّوَجُ النّائِم أَفضَلُ عند اللهِ مِن الصّائِم القائِم العَزَب» (۴)؛ «انسانی که ازدواج کرده و می‌خوابد، نزد خداوند ارزشش بالا‌تر است از مرد بدون زنی است که روز‌ها روزه می‌گیرد و شب به نماز می‌پردازد.» با توجّه به آیات و روایاتی که ذکر شد، معلوم می شود که قرآن کریم چهارده قرن قبل به یک موضوع علمی اشاره کرده است و آن، اصل زوجیت در تمام اشیاء است که دانشمندان از جمله «لینه» دانشمند سوئدی در همین چند قرن اخیر متوجه آن شده‌اند و شاید منشأ آگاه شدن این دانشمندان قرآن کریم بوده است. (۵)
ملاک اصلی در ازدواج
از کلام رسول خدا (ص) که فرمود: «تَرضونَ خُلقَهُ و دینُه» استفاده می‌شود که معیار مهم در ازدواج، اخلاق و دین پسر و دختر است. زیرا آنچه حرف اصلی را می‌زند و پایه زندگی بر ان نهاده شده، نشاط و شادابی را برای زن و مرد به ارمغان می‌آورد و از بسیاری از مشکلات جلوگیری می‌کند، اخلاق و معنویت است وإلّا تشریفات و تجملات و مهریه‌های بالا و مخارج سنگین و ظواهر دنیا، آرام بخش نیست. برای آنکه بیشتر با آیین همسر داری آشنا شویم باید وظایف همسران را نسبت به یکدیگر بدانیم.
وظایف مردان نسبت به زنان
برای اینکه وظایف مردان نسبت به زنان و بالعکس را بشناسیم در ابتدا باید بدانیم که احساسات مرد و زن نسبت به هم دارای دو گونه است، نه تنها علاقه خانوادگی زن و مرد به یکدیگر با علاقه به اشیاء فرق می‌کند، علاقه خود آن‌ها نیز متشابه نیست، یعنی نوع علاقهٔ مرد به زن با نوع علاقه زن به مرد متفاوت است. با اینکه تجاذب طرفینی است اما به عکس اجسام بیجان، جسم کوچک‌تر جسم بزرگ‌تر را به سوی خود می‌کشاند. آفرینش، مرد را مظهر طلب و عشق و تقاضا و زن را مظهر محبوبیت و معشوقیت قرار داده است، احساسات مرد نیاز آمیز و احساسات زن نازخیز است. احساسات مرد طالبانه و احساسات زن مطلوبانه است. (۶)
در اینجا به طور اختصار به برخی از وظایفی که مردان نسبت به زنان از لحاظ حقوقی و اخلاقی دارند می‌پردازیم:
۱-پرداخت مهریه و نفقه:
قرآن کریم مهر را ابداع و اختراع نکرد، کاری که قرآن کرد این بود مهر را به حالت فطری آن برگردانید. قرآن کریم با لطایف و ظرافت بی‌نظیری می‌گوید: «وَ آتوا النّساءَ صدقاتهنَّ نِحله» (۷)؛ یعنی «کابین زنان را که به خود آنان تعلق دارد و عطیه و پیشکشی است از جانب شما به آن‌ها، به خودشان بدهید.» در این آیه از مهریه به عنوان صداق یاد کرده است و صدقه از ماده صدق است و بدان جهت به مهر صداق یا صدقه گفته می‌شود که نشانه راستین بودن علاقه مرد است (۸). همچنین مرد وظیفه دارد مخارج متعارف زن و فرزندانش اعم از خوراک و پوشاک را بدهد گرچه همسرش شاغل و دارای ثروت باشد؛ «وَ علی المولودِ لَهُ رزقهنَّ و کِسوتهنَّ بِالمعروف» (۹).
امام جعفر صادق (ع) فرمود: «أَقذَرُ الذنوب ِ الثلاثه: قَتلٌ، و حبسُ مهرِ المرأهِ و منعُ الأجیر أجرَهُ» (۱۰)» بد‌ترین گناهان سه چیز است: آدمکشی، ندادن مهریه زنان و ندادن حقوق کارگر و کسی که برای انسان کار می‌کند.»
۲-برخورد مناسب و شایسته
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «و عاشِروهنَّ بالمعروف» (۱۱)؛«شما مردان با همسرانتان به طور شایسته معاشرت کنید.» رسول اکرم (ص) فرمود: برادرم جبرئیل در باره حقوق زنان به من خبر داد آنقدر در باره زنان سفارش کرد که من گمان کردم که جایز نیست برای مرد که به همسرش حتّی اُفّ و سخنی لطیف‌تر از گل بگوید، بعد گفت: ای محمّد، در مورد زنان از خداوند بزرگ بترسید، زنان گرفتار در دست شمایند و آن‌ها امانت‌های الهی هستند که شما آنان را به همسری گرفته‌اید و به سبب سخن و کتاب خداوند و سنّت و شریعت پیامبر، به شما حلال شده‌اند، حقوق واجبی بر عهده شما دارند، بنابراین با آن‌ها با مهربانی رفتار کنید و دل‌هایشان را خوشحال کنید تا آن‌ها هم با شما خوب زندگی کنند، در زندگی به آن‌ها سخن زور نگویید و اذیّت و غضبناکشان نکنید. (۱۲)»
۳-تلاش برای خانواده:
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «مَن أَکَلَ مِن کدَّ یدِهِ، نظَرَاللهُ إلیهِ بالرَّحمهِ ثُمَّ لا یُعَذِّبُهُ اَبداً» (۱۳)؛ «کسی که از دسترنج خود روزی بخورد، خداوند با دیده رحمت به او می‌نگرد و او را عذاب نمی‌کند.»
۴-نیکی به همسر و فرزندان باعث طول عمر
امام صادق (ع) می‌فرماید: «مَن حَسُنَ بِرُّهُ بِاهلِهِ، زادَاللهُ فی عُمرِهِ» (۱۴)؛«کسی که از نظر اخلاقی با خانواده‌اش خوش برخورد باشد، خداوند بر عمر او می‌افزاید.»
۵-مسئولیت مردان نسبت به خانواده:
قرآن کریم می‌فرماید: «یا ایُّها الذّینَ آمنوا قوا أنفُسَکُم و أهلیکُم ناراً وَقودُ‌ها النّاسُ و الحجارةُ علی‌ها ملائکَةُ غلاذٌ شِدادٌ لا یعصون اللهَ ما أمرَهُم و یَفعَلونَ ما یُؤمرون» (۱۵)؛ «ای کسانی که ایمان آوردید، خود و خانواده‌تان را از آتش دوزخی که هیزم و آتش آن مردم و سنگ‌ها هستند، حفظ کنید که مأموران آتش، فرشتگان بسیار خشن و سختگیر می‌باشند که هرگز نافرمانی خدا نمی‌کنند و آنچه به آن‌ها گفته می‌شود فوری انجام می‌دهند.»
وظایف زنان نسبت به مردان:
۱-تکریم همسر:
یکی از جلوه‌های همسرداری، حفظ کرامت و شخصیت شوهر در خانه و جامعه است؛ چرا که اولاً انسان تاج کرامت الهی برسر دارد و خداوند در باره همه انسان‌ها فرموده است «و لقد کَرَّمنا بنی آدَمَ....» (۱۶)؛ «و ما آدمی زادگان را کرامت بخشیدیم»، ثانیاً احترام به همسر، احترام به خود و خانواده و زندگی مشترک است و هر چه همسران، بیشتر به یکدیگر احترام بگذارند، از سوی فرزندان و دیگران، بهتر مورد تکریم قرار می‌گیرند. امام صادق (ع) فرمود:«هر زنی که یک بار به شوهرش آب دهد، از عبادت یک سال که روزش را روزه بدارد و شبش را نماز بخواند، بهتر خواهد بود و خداوند در ازای هر جرعه آب، شهری در بهشت برایش می‌سازد و شصت جرمش را می‌بخشد».(۱۷)
۲-قناعت و قانع بودن:
قناعت به درآمد حلال و پرهیز از چشم و هم چشمی، فضیلتی ارزشمند است و آرامش و شیرینی زندگی را دوچندان می‌کند. امام علی (ع) فرمود: «اطیبُ العیشِ القناعه» (۱۸)؛«بهترین زندگی، زندگی با قناعت است و در جای دیگر می‌فرماید: «إذا اراداللهُ بِعبدٍ خیراً الهَمَهُ القناعه و اصلَحَ لَهُ زوجَهُ» (۱۹) «هرگاه خدا خوبی بنده‌ای را بخواهد، قناعت را به او الهام می‌کند و همسرش را شایسته سازد».
۳-پذیرش مدیریت مرد:
هر اجتماعی، باید رئیس و بزرگی داشته باشد و قرآن ریاست خانواده را حق مرد دانسته است «الرّجالُ قوّامونَ علی النّساء...» (۲۰) «مردان سرپرست زنانند...» این موقعیت به خاطر وجود خصایصی در مرد است مانند ترجیح قدرت تفکر او بر نیروی عاطفه و احساسات. بدین ترتیب گرداننده اصلی خانواده مرد است که خط مشی و اهداف زندگی را با توافق همسرش تنظیم می‌کند و مدیریت داخل خانه را به زن واگذار می‌کند، همانگونه که در حدیثی از رسول اکرم (ص) آمده است «الرَّجلُ راعٍ علی اهلِ بیتِهِ وَ کُلُ راعٍ مسئولٌ عَن رعیَتِه» (۲۱) «مرد سرپرست خانواده خویش است و هر سرپرستی مسئول زیردستان خود است».
۴-آرامش خانواده:
زن با سرمایه منحصر به فرد عاطفه و احساسات مادری، می‌تواند خانه را سرشار از محبت و عشق و عاطفه کند و نشاط و آرامش و احساس امنیت روحی اعضای آن را فراهم کند، قرآن کریم این نقش ارزنده را چنین بیان می‌کند «: «وَ مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنفُسِکُم ازواجاً لِتَسکُنوا إِلی‌ها و جَعَلَ بینَکُم موده و رحمه، إِنَّ فی ذلِکَ لآیات لِقومٍ یتفکّرون» (۲۲).
حضرت علی (ع) در باره این ویژگی حضرت فاطمه (س) می‌فرماید: «لَقَد کُنتُ اَنظُرُ إلی‌ها فَتَکشِفُ عنّی الهُمُوم و الأحزان» (۲۳) «هرگاه به او نگاه می‌کردم غم‌ها و غصه‌هایم را می‌زدود».
۵-امانتداری:
حفظ امانت و تحویل آن به صاحبش از اصول اخلاقی انسانی و یکی از سرفصل‌های دعوت پیامبران است، امام صادق (ع) فرمود: «إنَّ اللهَ عزَّ و جلَّ لَم یُبعث نبیاً إلّا بصدقِ الحدیث و أداءِ الأمانه» (۲۴) «خداوند هیچ پیامبری را برنینگیخت جز آنکه او را به راستگویی و امانتداری سفارش کرده». و رسول خدا (ص) فرمود: «لا ایمانَ لِمَن لا أَمانهَ لَه» (۲۵) «کسی که امانت دار نیست، مؤمن نیست». ادای امانت لازم و ضروری است و بدین ترتیب بانوی مسلمان، وظیفه انسانی و ایمانی خود می‌داند که از همه امانت‌های همسرش به نحو شایسته مراقبت کند و آن‌ها را سالم به او باز گرداند؛ بهترین راهکار حفظ این امانت، همان حجاب اسلامی و رعایت حدود ارتباط با نامحرمان است که بر بانوان لازم و ضروری شمرده شده و حضرت فاطمه (س) آن را بالا‌ترین ارزش دانسته است (۲۶).
هرچند که وظایف همسران نسبت به یکدیگر از موارد ذکر شده بیشتر می‌باشد امّا به همین مقدار بسنده می‌کنیم.
پا نویس‌ها:
۱-ذاریات/ ۴۹
۲-شوری/۱۳
۳-روم/۲۱
۴-بحارالانوار/ج۱۰۳/ص ۲۲۰ و۲۲۱
۵-تفسیر نمونه/ج ۱۰/ص ۱۱۵
۶-نظام حقوق زن در اسلام
۷-نساء/۴
۸-نظام حقوق زن در اسلام
۹-بقره/۲۳۳
۱۰-بحارالانوار/ج ۱۰۳/ص ۳۵۰
۱۱-نساء/۱۹
۱۲-بحار الانوار/ج ۱۰۳/ص ۳۵۱
۱۳-مستدرک الوسایل/ ج ۱۳/ص ۲۴
۱۴-کافی/ج ۸/ص ۲۱۹-خصال شیخ صدوق/ ص ۸۸
۱۵-تحریم/۶
۱۶-اسراء/۷۰
۱۷-وسائل الشیعه/ج ۲/ ص ۱۷۲
۱۸-شرح غررالحکم/ج ۲/ص ۳۸۳
۱۹-همان/ص ۱۶۷
۲۰-نساء/۳۴
۲۱-مستدرک الوسایل/ ج ۱۴/ص ۲۴۸
۲۲-روم/۲۱
۲۳-بحارالانوار/ج ۴۳/ص ۱۳۴
۲۴-اصول کافی/ج ۲/ص ۱۰۴
۲۵-بحار الانوار/ج ۶۹/ص ۱۹۸
۲۶-همان/ج ۴۳/ص ۵۴
منبع: روزنامه حرف مازندران