احکام روزه از دیدگاه مقام معظم رهبری، به تفصیل، در منابع فقهی موجود است. در این نوشتار فقط بعضی از احکام روزه، که ممکن است نیاز به یادآوری داشته باشد، و نیز استفتائات جدید مرتبط با روزه برای استفادۀ روحانیان و مربیان گرامی نگاشته شده است.
اشاره
1. احکام روزه از دیدگاه مقام معظم رهبری، به تفصیل، در منابع فقهی موجود است.
2. در این نوشتار فقط بعضی از احکام روزه، که ممکن است نیاز به یادآوری داشته باشد، و نیز استفتائات جدید مرتبط با روزه برای استفادۀ روحانیان و مربیان گرامی نگاشته شده است.
3. احکام «روزه» براساس فتوای مقام معظم رهبری در چهار منبع زیر آمده است:
الف) در «اجوبۀ الاستفتائات» در پاسخ به 120 استفتا دربارهٔ روزه
ب) در پایگاه «دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای دام ظله»، متن کامل «رسالۀ آموزشی احکام روزه» براساس فتوای مقام معظم رهبری قرار داده شده است: http://farsi.khamenei.ir/news content?id=26781.
پ) استفتائات جدید زکات فطره که مرتبط با موضوع روزه است: (آرشیو استفتائات جدید دسترسی در:http://www.leader.ir/fa/book/54
ت) در مجموعه کتاب‌های احکام فقهی سازمانی برخی مسائل مربوط به روزه با تحقیقات میدانی از نیروها گردآوری شده و بر اساس فتاوی مقام معظم رهبری تحت نظارت علمی کارشناس فقهی دفتر ایشان، حجت الاسلام محمدحسین فلاح زاده پاسخ داده شده است.
احکام روزه
1. نیت روزه
در روزه واجب است نیت استمرار داشته باشد.[1]
آنچه استمرار در نیت را به هم می‌زند عبارت‌است از:
الف) نیت قطع روزه، (یعنی در اثنای روز از نیت روزه گرفتن برگردد؛ به طوری‌كه قصد ادامهٔ روزه نداشته باشد روزه اش باطل میشود و قصد دوبارهٔ او برای ادامهٔ روزه فایده ندارد. البته تا اذان مغرب باید از كاری كه روزه را باطل می‌کند، خودداری نماید.
ب) تردید در ادامه روزه، (به این معنا كه هنوز تصمیم نگرفته است، روزه را هم باطل كند.)
ج) نیت قاطع یعنی تصمیم بگیرد كاری را كه موجب باطل شدن روزه است صورت دهد و هنوز آن را انجام نداده است
در صورت موارد (ب) و (ج) احتیاط واجب آن است كه روزه را تمام كند و بعداً هم آن را قضا نماید.
* آنچه گفتیم در ارتباط با روزهٔ واجب معین از قبیل روزهٔ ماه رمضان و نذر معین و مانند آن است، اما در روزه‌های مستحب و نیز روزه‌های واجب غیرمعین، که وجوب آن مخصوص به روز معینی نیست، اگر تصمیم بر قطع روزه بگیرد، ولی کاری که روزه را باطل می‌کند از او سر نزند و بعداً دوباره تا پیش از ظهر، و در مستحب تا غروب، نیت روزه کند، روزهٔ او صحیح است.
* زمان نیت [در] روزه‌های مستحبی: از اول شب تا موقعی که به اندازهٔ نیت کردن به مغرب وقت مانده باشد.
زمان نیت [در] روزه‌های واجب:
۱. واجب معین، مثل روزهٔ ماه رمضان
الف) تا قبل از طلوع فجر صحیح است؛
ب) تا قبل از زوال:
_ از روی عمد، صحیح نیست؛
_ از روی فراموشی یا بی‌اطلاعی: بنابر احتیاط واجب، نیت روزه کند و روزه بگیرد و بعداً نیز روزهٔ آن روز را قضا نماید؛
ج) بعد از زوال کافی نیست؛
۲. واجب غیرمعین، مثل روزهٔ قضای ماه رمضان:
الف) تا قبل از زوال صحیح است؛
ب) بعد از زوال صحیح نیست.
* کسی‌که نمی‌داند روزۀ قضا برعهده دارد یا نه، اگر به نیت آنچه که شرعاً مأمور به آن است اعم از روزۀ قضا یا مستحبی، روزه بگیرد و درواقع، روزۀ قضا بر عهده‌اش باشد، به‌عنوان روزۀ قضا محسوب میشود.
* کسی‌که در ماه رمضان، هنگام فرا رسیدن اذان صبح، عمداً نیت روزه نمی‌کند، اگر در اثنای روز نیت روزه کند، روزه‌اش باطل است و درعین‌حال باید تا غروب آن روز از همۀ چیزهای باطل‌کنندۀ روزه اجتناب کند و پس از ماه رمضان هم قضای آن روز را به جا آورد.
2. مبطلات روزه
* نقل روایاتی که در کتاب‌ها آمده است و انسان نمی‌داند که دروغ باشد، اشکال ندارد؛ هرچند احتیاط (مستحب) آن است که آن‌ها را با نسبت‌به آن کتاب نقل کند، مثلاً بگوید: در فلان کتاب چنان نوشته شده است که پیامبر(ص) فرمود. .. ؛
اگر روزه‌دار، سهواً، یکی از کارهایی را بکند که موجب باطل شدن روزه است و سپس، به خیال اینکه روزه‌اش باطل شده، عمداً، بار دیگر یکی از آن کارها را انجام دهد، روزۀ او باطل میشود؛
* هرگاه کسی شک کند مفطری انجام داده است یا نه، مثلاً غبار غلیظی که وارد دهان شده آن را فروبرده است یا نه، یا آبی که داخل دهان کرده بیرون ریخته یا نه، روزه‌اش صحیح است؛
* فرو بردن اخلاط سر و سینه تا به فضای دهان نرسیده روزه را باطل نمی‌کند؛ اما اگر داخل فضای دهان شود، احتیاط واجب آن است که آن را فرو نبرد؛
* خونی که از لثه بیرون می‌آید تا آن را فرو نبرده است، روزه باطل نمی‌شود و چنانچه در آب دهان مستهلک شود (از بین برود) محکوم به طهارت است و بلعیدن آن اشکال ندارد و مبطل روزه نخواهد بود. همچنین، در صورت شک در همراه بودن آب دهان با خون، فروبردن آن اشکال ندارد و به صحت روزه ضرر نخواهد زد؛
* اگر شک کند که تمام سر زیر آب رفته یا نه، روزه‌اش صحیح است؛
* کسی‌که در شب ماه رمضان دچار جنابت است باید تا پیش از اذان صبح غسل کند و اگر عمداً تا آن هنگام غسل نکند؛ روزه‌اش باطل است. این حکم دربارهٔ روزۀ قضای ماه رمضان نیز جاری است؛
* هرگاه روزه‌دار خودش بر اثر اکراه دیگری مرتکب مفطری شود. به‌عبارت‌دیگر، مجبورش کنند که خودش افطار کند، مثلاً به او بگویند: «اگر غذا نخوری، ضرر جانی یا مالی به تو می‌زنیم» و او خودش برای جلوگیری از ضرر غذا بخورد، روزه‌اش باطل میشود.
3. کفاره
* کسی‌که [کفاره برعهدۀ اوست، ولی] ناتوان از روزه گرفتن و غذا دادن به فقیر است، وظیفه‌اش استغفار می‌باشد، اگر بعدها تمکن پیدا کرد که روزه بگیرد یا به فقرا غذا دهد، لازم نیست این کار را بکند، گرچه موافق احتیاط مستحبی است؛
اگر روزه‌دار در یک روز بیش از یک‌بار کاری که روزه را باطل می‌کند انجام دهد، فقط یک کفاره بر او واجب میشود. بلی، اگر این کار آمیزش جنسی یا استمنا باشد، احتیاط واجب آن است که به عدد دفعات آمیزش جنسی یا استمنا کفاره بدهد؛
*کسی‌که کفاره بر او واجب شده، لازم نیست که آن را فوراً بدهد، ولی نباید آن را به قدری تأخیر بیندازد که کوتاهی در ادای واجب شمرده شود؛
* کفارۀ افطار قضای ماه رمضان عبارت است از غذا دادن به ده فقیر و اگر نمی‌تواند، واجب است بنابر احتیاط واجب سه روز روزه پی‌درپی بگیرد؛
* اگر به‌سبب بی‌اطلاعی از حکم شرعی کاری را انجام دهد که روزه را باطل می‌کند، مثل این که نمی‌دانست سر زیر آب کردن روزه را باطل می‌کند و سر زیر آب کرد، روزه‌اش باطل است و باید آن را قضا کند، ولی کفاره بر او واجب نیست؛
* اگر فردی به‌خاطر عذری احتمال دهد که روزۀ ماه مبارک رمضان بر او واجب نیست و به‌همین‌دلیل، روزه نگیرد ولی بعداً معلوم شود که روزه بر او واجب بوده، افزون بر قضا، کفاره هم بر او واجب است (صرف احتمال عدم وجوب روزۀ ماه مبارک رمضان برای افطار کافی نیست). بلی، اگر افطار به دلیل ترس از ضرر باشد و ترس هم منشأ عقلایی داشته باشد، کفاره ندارد، ولی قضا بر او واجب است؛
* کسی‌که برای کفارۀ روزه می‌خواهد به شصت فقیر غذا دهد [...] اگر به شصت فقیر دسترسی دارد، نمی‌تواند سهم دو نفر یا بیشتر را به یک نفر بدهد، بلکه لازم است به تمام شصت نفر به اندازۀ سهم هر‌یک غذا بدهد. البته، می‌تواند به عدد افراد خانوادۀ شخص فقیر مقدار سهم آنان را به او واگذار کند و او آن را مصرف آنان نماید؛
* کسی‌که عمداً روزۀ خود را باطل کرده، اگر پس از آن به سفر برود، کفاره از او ساقط نمی‌شود؛ بنابراین، اگر با حالت جنابت از خواب بیدار شود و علم به جنب بودن خود داشته باشد و قبل از فجر اقدام به غسل یا تیمم نکند و برای فرار از روزه تصمیم بگیرد بعد از طلوع فجر مسافرت کند و این کار را نیز انجام دهد، صرف تصمیم و قصد سفر در شب و رفتن به مسافرت در روز برای سقوط کفاره از او کافی نیست.
موارد فدیه:
۱. مرد و زن پیر که روزه گرفتن برای آن‌ها مشقت دارد؛
۲. کسی‌که مبتلا به بیماری استسقاست، یعنی زیاد تشنه میشود و روزه برای او مشقت دارد؛
۳. زن باردار که وضع حمل او نزدیک است و روزه برای حملش ضرر دارد؛
۴. زن شیرده که شیر او کم است و روزه برای بچهٔ او ضرر دارد؛
5. فرد بیمار که روزه برای او ضرر دارد و بیماری او تا ماه رمضان سال بعد ادامه پیدا کند.
* مقدار فدیه همان مقدار کفارۀ تأخیر است، یعنی یک مد طعام که بایستی به فقیر داده شود.
* زن بارداری که خوف از ضرر روزه بر جنین خود دارد و خوف وی هم منشأ عقلایی داشته باشد، باید روزه‌اش را افطار کند و برای هر روز فدیه بدهد و قضای روزه را هم بعداً به‌جا آورد.
* زن شیر‌دهی که به دلیل کم یا خشک شدن شیرش بر اثر روزه، خوف ضرر بر طفل خود دارد، باید روزه‌اش را افطار کند و برای هر روزی فدیه بدهد و قضای روزه را هم بعداً به جا آورد.
* بیماری که به‌واسطۀ بیماری روزۀ ماه رمضان را نگرفته و بیماری‌اش تا ماه رمضان سال بعد ادامه پیدا کرده است، قضای روزه‌هایی را که نگرفته واجب نیست، فقط باید برای هر روز فدیه بپردازد.
* زنی که در دو سال متوالی، به دلیل عذر شرعی، روزۀ ماه رمضان را نگرفته، اگر عذر او در خوردن روزه خوف از ضرر روزه بر جنین یا کودکش بوده، باید افزون بر قضا برای هر روز فدیه هم بپردازد و چنانچه قضا را بعد از رمضان تا ماه رمضان سال بعد، بدون عذر شرعی، به تأخیر انداخته افزون بر قضا و فدیه، کفارۀ تأخیر هم بر او واجب است و اگر روزه برای خودش ضرر داشته و به جهت ضرر داشتن قادر بر قضای روزه تا ماه رمضان سال بعد نبوده، فقط باید برای هر روز فدیه بپردازد.
4. رؤیت هلال
* راه‌های ثابت شدن اول ماه:
۱. رؤیت شخص مکلف؛ ۲. شهادت دو فرد عادل؛ ۳. شهرتی که مفید علم باشد؛ ۴. گذشت سی روز [از آغاز ماه رمضان]؛ ۵. حکم حاکم.
* رؤیت با وسیله فرقی با رؤیت به طریق عادی ندارد و معتبر است. ملاک آن است که عنوان رؤیت محفوظ باشد، پس رؤیت با چشم و با عینک و با تلسکوپ محکوم به حکم واحدند. بلی، رؤیت تصویر هلال از طریق انعکاس به رایانه، که در آن صدق عنوان رؤیت معلوم نیست، محل اشکال است.
* اگر در شهری اول ماه ثابت شود، برای شهرهای دیگر که در افق با هم متحدند کفایت می‌کند. منظور از اتحاد افق، شهرهایی است که از نظر احتمال رؤیت و عدم احتمال رؤیت هلال یکسان باشند.
* اگر حاکم حکم نماید که فردا عید است و این حکم شامل همۀ کشور باشد، حکم او شرعاً برای همۀ شهرها معتبر است.
استفتائات
1. اگر زن به جهت نیاز شوهر، در تأمین مخارج زندگی کمک کند، چه کسی باید زکات فطره آن‌ها را بدهد؟
ج. اگر زن نان‌خور شوهر محسوب شود، باید شوهر، در صورت توانایی، زکات فطرۀ خود و همسرش را بدهد و اگر زن نان‌خور شوهر و کس دیگری نباشد، باید خودش زکات فطره‌اش را بدهد. (حسینی خامنه‌ای، آرشیو استفتائات جدید)
2. زنی که از تمکین شوهر خودداری می‌کند، آیا زکات فطره او از شوهرش برداشته میشود؟
ج. خیر، باید شوهرش زکات فطرهٔ او را بدهد، مگر آنکه نان‌خور شخص دیگری باشد(همان).
3. پدری که زکات فطره نمی‌دهد، تکلیف زن و فرزند او چه میشود؟
ج. بر آنان تکلیفی نیست و لازم نیست فطره بدهند (همان).
4. میهمانی که فقط شب عید فطر به خانهٔ انسان بیاید، تکلیف فطره‌اش چه میشود؟
ج. فطرهٔ او برعهدهٔ صاحب‌خانه نیست (همان).
5. اگر شخص فطره را کنار بگذارد، می‌تواند از آن استفاده کند و بعد به جای آن مال دیگری بگذارد؟
ج. خیر، باید همان را که کنار گذاشته برای فطره بدهد (همان).
6. زمان کنار گذاشتن فطره و پرداخت آن چه موقع است؟
ج. بعد از اثبات حلول ماه شوال می‌تواند آن را کنار بگذارد. اگر نماز عید فطر می‌خواند، بنابر احتیاط واجب، باید پیش از نماز پرداخت کند یا کنار بگذارد و اگر نماز عید نمی‌خواند، تا ظهر روز عید فطر مهلت دارد (همان).
7. آیا پدر می‌تواند زکات فطره را به فرزند دانشجوی خود، که محتاج است، بدهد؟
ج. اگر فرزندان فقیر باشند، پدر و مادر باید مخارج واجب آنان را بپردازند و نمی‌توان چیزی از زکات فطره را بابت مخارج زندگی به آن‌ها داد؛ ولی برای ادای دین یا مایحتاجی که تأمین آن بر پدر واجب نیست، اشکال ندارد (همان).
8. آیا جایز است زکات فطره را، به‌عنوان هدیه، به خویشاوندان آبرومند و مستحق داد؟
ج. می‌تواند به‌عنوان هدیه بدهد و لازم نیست به او بگوید زکات فطره است، ولی باید در نیت قصد زکات کند (همان).
9. نیروها زیر آفتاب شدید در شناور باید گشت‌زنی کنند و توان روزه گرفتن ندارند، وضعیت روزه آنان چه میشود؟
ج: اگر سختی طوری زیاد است که امکان ادامه روزه نباشد، باید افطار کند، ولی قضای آن واجب است (آهنگری کیاسری، 1395: 57).
10. آیا رزمندگان می‌توانند به این دلیل که قدرت بر نبرد داشته باشند، در ماه رمضان روزه نگیرند و بعد آن را قضا کنند؟
ج: اگر نمازشان کامل است، روزه بر آنان واجب است، ولی چنانچه در بین روز از ادامهٔ آن عاجز شوند، افطار کنند؛ ولی قضای آن واجب است (همان: 59).
11. شهیدی که به علت تغییر مکان و مسافرت در جبهه روزه‌اش مانده، آیا روزه‌اش باید گرفته شود یا خیر؟ اگر باید گرفته شود از خانوادۀ شهید از کسان وی می‌توانند روزه‌اش را بگیرند یا خیر؟
ج: اگر پسر بزرگ‌تر دارد برعهدۀ اوست، و درهرصورت، خانوادۀ او می‌توانند روزه‌های او را بگیرند (آهنگری کیاسری و مروتی، 1395: 97).
12. حین رزم‌آتش، دود و گردو‌غباری که از درگیری برمی‌خیزد وارد حلق رزمندگان روزه‌دار میشود. آیا روزۀ آنان باطل است یا خیر؟
ج: گردوغبار و دود غلیظ، درصورتی‌که غیراختیاری باشد، روزه را باطل نمی‌کند (همان: 98).
13. رزمنده روزه‌داری هنگام عبور از رودخانه مجبور میشود سرش را زیر آب ببرد، تکلیف او چیست؟
ج: روزه‌اش باطل است، ولی فقط قضای آن واجب است (کفاره ندارد) (همان).
کتابنامه
آهنگری کیاسری، قربان (1395). احکام رزم دریایی براساس فتاوای امام خامنه‌ای، قم، زمزم هدایت.
آهنگری کیاسری، قربان و محسن مروتی (1395) احکام رزم سخت بر اساس فتاوای امام خامنه‌ای، قم، زمزم هدایت.
حسینی خامنه‌ای، سیدعلی. «آرشیو استفتائات جدید»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، دسترسی در تارنمای: آرشیو استفتائات جدید
http://www.leader.ir/fa/book/54
_____________(1391). اجوبة الاستفتائات، قم، زمزم هدایت.
«رسالۀ آموزشی احکام روزه»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌اللّه‌العظمی خامنه‌ای، دسترسی در تارنمای:
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=26781
پی نوشت ها
[1] منبع مباحث: نیت، مبطلات روزه، کفاره و رؤیت هلال: «احکام روزه برگرفته از جلد اول رسالهٔ آموزشی احکام و مسائل شرعی مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه ای، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای»: «حسینی خامنه‌ای، 1393: http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=26781».
[2] در بحث روزه اصطلاح «فدیه» معمولا در مواردی به کار می‌رود که مکلف کوتاهی و تقصیری در گرفتن روزه نداشته و به دلیل عذرهای پنج گانهٔ یاد شده روزه نگرفته است. مقدار فدیه و کفاره تأخیر یکسان است.