پرسشگر گرامی؛ از اینکه این مجموعه را امین و پاسخگوی سوالات خود قرار دادید صمیمانه سپاسگزاریم.
در ابتدا تذکر یک نکته لازم است و آن اینکه در ازدواج آنچه واجب است خواندن صیغه عقد است نه خطبه عقد. توضیح آنکه: در مراسم عقد ابتدا مستحب است خطبه ای خوانده شود، بعد از آن صیغه عقد خوانده می شود. خطبه عقد را می توان به زبان های مختلف خواند ولی غالباً به صورت عربی خوانده می شود مثل: « الحمد لله الذی أحلّ النکاح و حرّم السفاح و الزنا؛ ستایش خدایی که نکاح را حلال کرد و زنا و فساد را حرام نمود». و امّا خواندن صیغه عقد نکاح، واجب است، زیرا به وسیله آن، نکاح واقع می شود و اگر صیغه اجرا نشود، ازدواج صورت نگرفته و مرد و زن به یکدیگر محرم نشده اند. ازدواج به معنای رضایت دو طرف و یا اعلام همگانی آن نیست بلکه رضایت طرفین یکی از شروط لازم ازدواج است که باید به همراه دیگر شرایط از جمله انشاء صیغه عقد باشد تا ازدواج صحیح شرعی تحقق یابد .
پرسشگر محترم؛ از نظر اسلام، ازدواج یک پیمان مقدس برای تشکیل خانواده و بالطبع، اجتماع است و دارای آثار و نتایج بسیارى از جمله : ارضاى غریزه جنسى، تولید و بقاى نسل، تکامل انسان، آرامش و سکون، پاک دامنى و عفاف، تحکیم عواطف و بسیارى مواهب دیگر است. از آنجا که ازدواج امر مهمی است که تعهدآور است لذا برقرارى این پیمان مقدس تنها بر اساس مقررات، قوانین و شرایط خاصی که خداوند متعال معین کرده است، امکان پذیر می باشد. از جمله این شرایط، انشاء صیغه عقد با الفاظ خاص است (که در رساله های عملیه ذکر شده است). پروردگار متعال به عنوان شارع و قانون گذار به این الفاظ ارزش و اعتبار بخشیده و انشاء آنها را به عنوان صیغه عقد ، سبب زوجیت بین زن و مرد قرار داده است .
خوب است بدانید از نظر لغت « عقد » به معناى «گره » و «گره زدن » است و در اصطلاح، رابطه اى است که میان دو فرد یا دو گروه ایجاد مى شود و بر اساس آن تعهداتی برای هر یک از طرفین در مقابل دیگری ایجاد می گردد[۱]. قـرآن کـریـم بـا جـمـله « یـا اَیُّهـَا الَّذیـنَ امـَنـُوا اَوْفـُوا بـِالْعـُقـُودِ...».اى کسانى که ایمان آورده اید! به پیمانها (و قراردادها) وفا کنید...» [۲]؛ عمل به پیمان هاى صحیح و انسانى را بر مؤمنان واجب کرده است. راه ایجاد هر عقدی انشاء صیغه آن است که از الفاظ خاصی تشکیل شده است. «عقد ازدواج» عبارت است از ایجاد پیوندى مشترک بین زن و شوهر که در سایه آن، حقوق ، تعهدات و مسؤولیت هاى دو جانبه پدید مى آید.
اما در پاسخ به این سوال که «چه نیازی به خواندن صیغه عقد است» توجه به نکات زیر حائز اهمیت است :
الف) فلسفه خواندن صیغه عقد: این گونه امور حقوقی، اعتباری و قراردادی است و با امور تکوینی و طبیعی متفاوت است. زندگی اجتماعی و روابط حقوقی بر اساس همین الفاظ و کلمات شکل می گیرد. اگر شخصی به دیگری بگوید «منزل تو را اجاره می نمایم» و او قبول کند، رابطه خاصی بین آنها به وجود می آید (رابطه موجر و مستاجر) و اگر بگوید «منزل تو را می خرم» و او قبول کند رابطه خاص دیگری بین این دو به وجود خواهد آمد (رابطه فروشنده و خریدار). بنابراین روابط حقوقی افراد در زندگی اجتماعی بر اساس الفاظ و کلمات، معنا و سامان یافته و این الفاظ و کلمات از قدرت تاثیر و حمایت قانون برخوردار می باشند. اصولا شرع و قانون در صدد ضابطه مند کردن رفتارهای فردی و اجتماعی هستند و اعتبارات در این زمینه بنای وضع قوانین و پیاده کردن آن است. در تمامی نظام ها، حقوق بر اساس یک یا چند کلمه و یا یک مهر و امضا برقرار می گردد. اصلا آیا فاصله بین کفر و مسلمانی جز چند کلمه شهادتین است؟! بنابراین نبایستی نقش کلمات و اعتبارات را اندک شمرد. صیغه ازدواج یک نوع عقد است، با همه مشخصات عقدهای دیگر که حتی در ضمن آن می توان شروطی را قرار داد و قانون نیز از آن حمایت می کند. کلمات که حکایت از منویات دارند، نقشی اساسی در همه روابط فردی و اجتماعی ایفا می کنند. پذیرش زوجیت به واسطه عقد در حقیقت الزام طرفین به رعایت احکام و ضوابط شرعی و اعلام وفاداری به آن است و این کم چیزی نیست. بنابراین آنچه اساس زندگی مشترک است، توافق طرفین است که از هماهنگی خواست های دو طرف حاصل می شود. اما آیا قصد طرفین از این پیمان الزام و پایبندی بدان نیست و صرف انتخاب مقطعی و گذرا برای یک زندگی مشترک کافی است؟ هرگاه دو نفر همدیگر را برای یک زندگی مشترک انتخاب کنند تا با عشق و علاقه در کنار هم زندگی نمایند، پیمان استوار و هماهنگی آمیخته با الزام و پایبندی رخ می دهد که از آن به تعهد یاد می کنند. منظور از عقد این است که این پیمان و توافق استوار بماند و یک سری آثار حقوقی ایجاد بنماید، نه صرفا یک وعده دوستانه و اخلاقی باشد. برای آغاز زندگی مشترک باید عهدی استوار بست عهدی که به مقتضای آن بتوان حتی حمایت قانون و دادگاه را جلب کرد. این اراده باطنی و خواست واقعی آنان امری درونی و نفسانی است و به تنهایی اثری در جهان حقوق ندارد. برای این که توافق دو اراده ظاهر شود، به ناچار باید اعلان شود تا نیت درونی آنان روشن گردد و هنگام بروز اختلاف، بر اساس آن حکم شود. خلاصه این که پیمان زناشویی، عقد و تعهدی برای تشکیل خانواده و التزام به عشق و وفاداری بدان می باشد. لکن آیا همه کسانی که مدعی عشق و وفاداری هستند، به راستی عاشقند؟ اگر کسی در مقطعی از زمان عاشق باشد چه دلیلی وجود دارد که تا پایان عمر و یا در ادامه زندگی نیز بدان پایبند بماند. مهم تر از همه، آیا در زندگی زن و شوهر فقط دوست داشتن آنها نسبت به یکدیگر کافی است یا یک سلسله تعهدات و حقوق و وظایفی برای این نهاد برخاسته از عشق، ضروری است؟ برای بیان این تعهدات و نیز امکان حمایت قانونی از آن در صورتی که یکی از طرفین عمدا یا ناخواسته قصور ورزد یا تخلف کند باید این عشق و وفاداری و انتخاب آگاهانه در قالب واژه ها، که یک وسیله بیان اراده است اعلان شوند. واژه ها که بیانگر اراده واقعی طرفین است با توجه به نوع عقد متفاوتند، البته این امری است اعتباری که در هر سیستم حقوقی، شکل و قالب خاصی دارد.
ازدواج از جمله کارهای بزرگی است که نیازمند تعهد و مسؤولیت است و روشن است که عقلا در کارهای بزرگ مثل انجام معاملات بزرگ از عقد استفاده می کنند و به رضایت دو طرف معامله بسنده نمی کنند و صرف رضایت دو طرف را تامین کننده تعهد و مسؤولیت مورد نیاز در این گونه امور مهم نمی دانند و معتقدند که تثبیت این تعهدات در قالب عقد، تحقق می یابد.
برای ترتب آثار شرعی و حقوقی، تصمیم به ازدواج و برگزاری جشن کافی نیست. طرفین تا از طریق ازدواج معتبر دائم یا موقت، با یکدیگر پیوند برقرار نکنند، نسبت به همدیگر نامحرمند. این امر تنها مختص پیوند زناشویی نیست، بلکه اگر قصد خرید منزلی را هم داشته باشند قبل از خرید آن منزل و قبل از وقوع معامله، آثار خرید و فروش از جمله تخلیه مسکن و... صورت نمی گیرد. این مسأله درباره پیوند زناشویی به لحاظ ویژگی های خاص خود تأکید و تشدید شده است، چون شرافت و حیثیت انسانی، به مراتب ارزشمندتر است و با مال مادی قابل قیاس نیست. از سوی دیگر تاثیر این کلمات بر امور واقعی هم غیر قابل انکار است؛ همانند آنکه شنیدن نام ترشی تغییراتی در کام شما ایجاد می کند.
ب) لزوم عقد با توجه به مطالب گفته شده روشن می شود. در شرع مقدس اسلام نیز، پذیرش زوجیت و اعلام انتخاب دو طرف برای زندگی مشترک با عقد ازدواج صورت می گیرد. عربی بودن آن نیز، به لحاظ نظم اجتماعی خاصی است. اصولاً باید توجه داشت که عقد ازدواج، مستند به آموزه های دینی است و جایگاه ویژه در کتب فقهی و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام داشته و دارای آثار مهم حقوقی است و مانند عقد بیع یا برخی عقود دیگر نیست که حتی معاملاتی (بده و بستان) و به صورت ساده صورت بگیرد. لذا برای نفوذ حقوقی و شرعی آن برخی محدودیت ها یا تشریفات خاصی لحاظ شده است و بدون این تشریفات نفوذ شرعی و حقوقی نداشته، التزامی نیز به بار نمی آورد. ازهمین رو, همه مراجع فرموده اند : درازدواج رضایتِ تنها کافى نیست و باید صیغه خوانده شود. رجوع کنید به توضیح المسائل مراجع، م ۲۳۶۳ ؛ آیت الله نورى، توضیح المسائل، م ۲۳۵۹ و آیت الله وحید، توضیح المسائل ،م ۲۴۲۷ و آیت الله خامنه اى، استفتاء، س ۱۱؛ اما در مورد عربی بودن صیغه عقد، مراجع اینگونه فتوی داده اند : آیات عظام امام، تبریزى، خامنه اى، مکارم، سیستانى و وحید: بنابر احتیاط واجب باید صیغه به عربى صحیح خوانده شود.توضیح المسائل مراجع، م ۲۳۷۰؛ آیت الله وحید، توضیح المسائل، م ۲۴۳۴ و آیت الله خامنه اى، استفتاء، س ۴۰. آیات عظام صافى، فاضل و نورى: باید صیغه به عربى صحیح خوانده شود.توضیح المسائل مراجع، م ۲۳۷۰؛ آیت الله نورى، توضیح المسائل، م ۲۳۶۶. آیت الله بهجت: خیر شرط نیست؛ بلکه مى توانند به هر زبانى که خواستند بخوانند. اما احتیاط مستحب (بهتر) آن است که به عربى بخوانند.آیت الله بهجت، توضیح المسائل مراجع، م ۲۳۷۰.
نکته پایانی اینکه :
این مسئله اختصاصی به دین اسلام ندارد و در دیگر ادیان هم وجود دارد. مثلا در دین یهود ازدواج عقدی است که در آن نوعی امر معنوی و الهی نهفته است. ازدواج عقدی است میان دو نفر که بر اساس آن برکت خدا را طلب می کنند. این قرارداد به صورت کتبی است که شوهر به همسرش می دهد و «کتوبه» نام دارد[۳]. آنان مراسم ازدواج را زیر سایبان و در حضور صدها نفر برگزار می کنند و جشن می گیرند[۴]. امروزه اقلیت های مذهبی، یهودیان و مسیحیان در ایران، همانند مسلمانان برای رسمیّت بخشیدن به ازدواجشان در اماکن مذهبی خویش، عقد ازدواج را توسط عالم دینی خویش جاری می کنند و او خطبه عقد را می خواند، اگر چه شاید بسیاری از پیروان آن ها این مسئله را رعایت نکنند.
موفق باشذ. باز هم با ما مکاتبه کنید.
پی نوشت ها :
۱- ر.ک . به : فرهنگ معارف اسلامى ؛ مفردات الفاظ قرآن ، واژه «عقد».
۲- مائده، آیه۱.
۳- ورنرمنسکی، اخلاق در شش دین جهان، ص ۲۷۶.
۴- همان، ص ۲۲۷
نویسنده : فاطمه سادات حسین پور