اقسام نفقه چیست

نفقه در لغت به معنای هزینه، خرج، روزی و مایحتاج معاش آمده است . معنی اصطلاحی نفقه هم نزدیک به معنی لغوی آن و عبارت از چیزی است که برای گذراندن زندگی ، لازم و مورد نیاز است.

 قانون مدنی در تعریف نفقه آمده است «نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.»

 آنچه در این ماده آمده محدود نیست و هرچه بر حسب عرف مورد احتیاج زن باشد، جزء نفقه است و مرد باید آن را برای زن فراهم آورد از کلمه « احتیاج »در این ماده می‌توان همین معنی را استنتاج نمود. همچنین فقهای بزرگ امامیه مانند صاحب جواهر و صاحب مسالک این نظر را پذیرفته و رجوع به عرف را برای تعیین نفقه مرجع لازم می‌دانند.

در حقوق مدنی ایران ، نفقه در مورد همسر و اقارب و خویشان است که دارای سه مبنای شرعی آیات ،روایات و اجماع است .

انواع نفقه

• نفقه زوجه
• نفقه خویشان یا اقارب

نفقه زوجه

قانون مدنی ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته و در تداوم این امتیاز به موجب ماده بعدی تکلیفی مهم بر دوش او نهاده ؛ شوهر را موظف به پرداخت نفقه به زوجه در عقد دائم دانسته است . _در عقد موقت نفقه بر عهده شوهر نیست_به موجب این ماده زن می‌تواند از شوهر مطالبه نفقه کند و در صورت لزوم از طریق مدنی و کیفری او را برای پرداخت نفقه تحت تعقیب قرار دهد.

فلسفه این است که در اکثر خانواده‌های ایرانی ، زنان اموال و درآمد کافی برای تأمین مخارج خود و شرکت در هزینه خانواده ندارند ؛ وانگهی اداره خانه و امور داخلی خانوادگی که وظیفه‌ای بزرگ است به عهده آنهاست و زنان به کار اقتصادی دیگری که منبع درآمد برای آنان باشد اشتغال نمی‌ورزند.

نکته حائز اهمیت دیگر این که وضعیت و نیاز زن به طور متعارف ملاک ارزیابی است ، نه وضعیت مرد، پس اگر زن از خانواده متمکنی باشد شوهر به ناچار باید وسائل زندگی او را آن چنان که شأن و وضع اجتماعی و خانوادگی او اقتضا می‌کند، فراهم آورد .

اثبات دعوای نفقه

به محض تحقق عقد ازدواج زن مستحق دریافت نفقه است البته ناشزه بودن زن مانع دریافت نفقه است. بنابراین صرف اثبات نکاح به وسیله زن در دعوای مطالبه نفقه کافی است و دادگاه با احراز این امر حکم به نفع زن می دهد مگر اینکه شوهر اثبات کند که زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کرده است.

ضمانت اجرای نفقه زوجه

برای الزام شوهر به پرداخت نفقه ، دو ضمانت اجرای مدنی و کیفری وجود دارد.

– ضمانت اجرای مدنی

قانون مدنی به زن این حق داده شده تا در صورت خودداری شوهر از نفقه به دادگاه _ دادگاه صالح در دعوای نفقه دادگاه خانواده محل اقامت شوهر است _مراجعه کند که در این صورت دادگاه میزان نفقه را معین و شوهر را به پرداخت آن محکوم می‌کند، ‌در صورت عدم اجرای حکم از جانب شوهر در مرحله بعد دادگاه از اموال شوهر نفقه را پرداخت می کند و اگر امکان دسترسی وجود نداشته باشد یا شوهر اموالی نداشته باشد که نفقه تأمین شود زن حق طلاق دارد.

– ضمانت اجرای کیفری

قانون مجازات اسلامی _ تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده _مقرر داشته که هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه همسر خود را در صورت تمکین ندهد یا از پرداخت نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع نماید دادگاه او را به سه ماه و یک روز تا پنج ماه حبس محکوم می نماید.

نکات حائز اهمیت این است که شمول این ماده ، نفقه زمان گذشته را در برنمی‌گیرد و فقط ناظر بر نفقه زمان آینده است. نکته دیگر تمکین زن به معنای ادای وظایف زوجیت اعم از وظایف زناشویی و خانوادگی که به موجب عرف و قانون مشخص شده است می باشد حال زنی که بدون مانع مشروع از وظایف زوجیه امتناع ورزد در اصطلاح «نشوز» کرده و نشوز زن ، استحقاق زن به نفقه را از بین می‌برد.

نفقه زوجه در عقد دائم و عقد موقت

به موجب قانون در ازدواج دائم مرد مکلف است که نفقه همسر خود را پرداخت کند و طرفین نمی توانند ضمن عقد ازدواج یا پس از آن تکلیف مرد را در این خصوص ساقط کنند. اما در عقد موقت پرداخت نفقه از جانب شوهر منوط به تراضی طرفین است یعنی شوهر در صورتی ملزم به پرداخت نفقه است که در عقد تصریح شده باشد.

یعنی در عقد موقت ، اصل عدم پرداخت نفقه است مگر اینکه زن و شوهر پرداخت نفقه در عقد موقت را مورد توافق قرار دهند و یا اینکه اگر آن را مورد توافق قرار نداده باشند ، از شرایط و عرف جامعه اینگونه برداشت شود که مرد باید نفقه پرداخت کند. هرچند پرداخت نفقه در عقد موقت در قانون پیش بینی نشده و مورد توافق طرفین نیز قرار نگرفته است ، با این وجود مرد موظف به پرداخت نفقه در عقد موقت می باشد ؛ مانند زمانی که زن به عنوان همسر موقت ، مدتی طولانی در منزل مرد زندگی می کند .

در قانون تنها شرطی که برای تعلق نفقه به زوجه در عقد دائم در نظر گرفته شده ، این است که زن از شوهر خود تمکین کند . عدم تمکین زن ، به مرد اجازه عدم پرداخت نفقه را می دهد . همچنین در صورتی که درعقد موقت نیز نفقه به زن پرداخت شود ، زن موظف به تمکین است .

نفقه زنان شاغل

نفقه به زنان شاغلی که در منزل همسر خود زندگی می کنند نیز تعلق می گیرد. در واقع همواره وظیفه نفقه بر عهده همسر می‌باشد. چرا که اگر زوجه در بیرون از خانه کار می کند و پولی را دریافت می کند تمام و کمال آن پول به خودش تعلق دارد و وظیفه ندارد که حتی یک ریال از آن را برای خانه و زندگی خرج کند.

پرداخت نفقه در صورت ترک منزل از ناحیه زن

شوهر وظیفه دارد که در حد توانش منزلی متناسب با شئونات زن برای او فراهم کند حال اگر حضور زن در آن منزل احتمال ضرر و زیان شرافتی و یا بدنی (آزار و اذیت) را برای وی به همراه داشته باشد ترک آن منزل به معنی ناشزه بودن زن نیست و در این صورت نفقه زن تا برطرف شدن این مشکل برعهده شوهر است

نفقه بعد از طلاق

اگر طلاق از نوع طلاق رجعی باشد، یعنی طرفین حق رجوع به یکدیگر را داشته باشند، در طول دوران عده که بسته به نوع طلاق بین 2 تا 3 طهر (دوران قاعدگی) می باشد، مرد مکلف به پرداخت نفقه زن است. اما در سایر انواع طلاق که از نوع بائن است، مرد تکلیفی به پرداخت نفقه پس از طلاق ندارد.

نفقه زن حامله در ایام عده طلاق بائن و فسخ نکاح

در صورتی که طلاق بائن باشد یعنی مرد نتواند در مدت عده به زن رجوع کند یا نکاح در اثر وجود عیبی در مرد یا زن فسخ گردد شوهر الزامی به پرداخت نفقه زمان عده ندارد. ولی اگر زن حامله باشد تا مدتی که وضع حمل نکرده است حق گرفتن نفقه دارد پس اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حامله بودن که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.

نفقه زن در ایام عده وفات

قانون مدنی زوجه درایام عده وفات مستحق دریافت نفقه نیست ولو حامله باشد، زیرا با فوت شوهر، رابطه زوجیت منحل شده و اموال شوهر پس از فوت متعلق حق ورثه قرار می‌گیرد. به موجب ماده مذکور در ایام عده وفات مخارج زندگی زوجه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است پرداخت می‌گردد. در وافع در صورت نیاز زن و تمکن فرزندان یا ابوین وی (پدر و مادر) باید نفقه به زن پرداخت گردد که نفقه مذکور تابع نفقه اقارب است نه نفقه زوجه و قواعد مربوط به نفقه اقارب در خصوص آن اعمال می‌شود.

مزایای نفقه زوجه

در قانون برای نفقه زوجه امتیازاتی در نظر گرفته شده است . مزایای نفقه زوجه به قرار زیر است:

نفقه خویشان و اقارب

اقارب جمع اقرب و به معنی خویشان است و برابر قانون مدنی در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند. اقراب نسبی در خط عمودی یا خط مستقیم خویشانی را می‌گویند که بعضی از بعضی دیگر به دنیا آمده‌اند اعم از اینکه واسطه‌ای در قرابت آنها وجود داشته باشد مانند پدربزرگ و مادربزرگ و بالاتر و نوه‌ها یا قرابت بدون واسطه باشد مانند پدرو فرزند یا مادر و فرزند.

– نفقه اولاد

نفقه اولاد بر عهده پدر است و پس از فوت پدر یا عدم قدرت او بر انفاق بر عهده پدربزرگ پدری است. در صورت عدم حضور پدر و اجداد پدری یا عدم قدرت آنها در پرداخت نفقه بر عهده مادر است اگر مادر زنده نباشد بر عهده پدربزرگ مادری و مادربزرگ مادری و همچنین مادر بزرگ پدری است که در فرض آخر اگر بیش از یک نفر باشند به طور مساوی نفقه بین آنها تقسیم می‌شود.

– نفقه فرزند نامشروع

فرزند نامشروع حق نفقه ندارد. زیرا ممکن است منتسب به پدر نباشد و چون بدون رعایت موازین شرعی و قانونی فرزند متولد گردیده لازمه پرداخت نفقه اثبات نسب است. ملاک در ابن مورد رأی دادگاه است.

– نفقه فرزند ناشی از تلقیح مصنوعی

یکی از افراد واجب النفقه‌ای که قانوناً نفقه به او تعلق خواهد گرفت و متعاقباً امکان الزام به پرداخت نفقه در حقش وجود خواهد داشت، فرزندان حاصل از تلقیح مصنوعی است. همچنین فرزندانی که تحت سرپرستی خانواده‌ای قرار می‌گیرند نیز از این حق قانونی بهره‌مند هستند.

– نفقه والدین و اجداد

طبق قانون مدنی نفقه پدر و مادر برعهده اولاد و در درجه بعد برعهده اولاد اولاد است، بنابراین نفقه پدر و مادر فقیر در درجه اول بر عهده اولاد است. اگر پدر و مادر فقط یک فرزند داشته باشند، همه نفقه برعهده اوست و اگر چندفرزند داشته باشند به طور مساوی به پدر و مادر نفقه خواهند داد.

یعنی به نسبت برابر باید مخارج زندگی پدر و مادر خود را بپردازند و از این لحاظ تفاوتی بین دختر و پسر نیست. هرگاه شخصی فرزند بلافصل نداشته باشد یا فرزند او توانایی پرداخت نداشته باشد، نفقه او برعهده اولاد اولاد خواهد بود.

 خصوصیات و شرایط تعلق نفقه به اقارب

اقارب فقط نسبت به آینده می‌توانند مطالبه نفقه نمایند و این برخلاف نفقه زوجه است.

قانون مدنی درباره شرط فقر در استحقاق نفقه می‌گوید: کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی معیشت خود را فراهم سازد.

در قانون مدنی در این خصوص آمده است: کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه شود. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.

نفقه اقارب یک تکلیف متقابل است یعنی خویشانی که ملزم به انفاق یکدیگرند در صورت فقر یکی و تمکن دیگری این وظیفه را متقابلا دارا می‌باشند مثلا همانطور که پدر توانگر باید به فرزند فقیر خود نفقه بدهد، فرزند توانگر نیز ملزم به انفاق به پدر فقیر است.

ضمانت اجرای نفقه اقارب

نفقه اقارب مانند زوجه هم ضمانت اجرای مدنی و هم ضمانت اجرای کیفری دارد.

– ضمانت اجرای مدنی نفقه اقارب

مستحق نفقه می‌تواند برای نفقه آینده به دادگاه رجوع و از این طریق شخصی را که قانوناً باید به او نفقه دهد با همان سیر مراحلی که برای نفقه زوجه بیان شد الزام به پرداخت نفقه کند.

– ضمانت اجرای کیفری نفقه اقارب

قانون مجازات اسلامی همان مجازاتی را برای خاطی ترک انفاق قرار داده که در مورد نفقه زوجه معین کرده است. پس بنابراین تارک انفاق به سه ماه و یک روز تا پنج ماه حبس محکوم می شود.

تفاوت های نفقه زوجه و نفقه اقارب

• نفقه زوجه در هر صورت بر عهده مرد است صرف نظر از تمکن و عدم تمکن مالی مرد اما نفقه اقارب در صورتی بر عهده فرد قرار می گیرد که آن شخص متمکن از انفاق باشد.
• میزان نفقه زوجه با توجه به وضعیت زن تعیین می شود، اما میزان نفقه اقارب به میزانی است که نیاز ها و حوایج مستحق نفقه تامین گردد، البته تا جایی که شخص ملزم به انفاق توانایی و تمکن پرداخت آن را داشته باشد.
• نفقه زوجه بر نفقه اقارب مقدم است.
• زوجه می تواند نفقه زمان های گذشته را نیز مطالبه کند یعنی برای مطالبه نفقه معوقه طرح دعوا کند، اما نفقه اقارب فقط نسبت به زمان حاضر و آتی قابل مطالبه است و اقارب نمی توانند نفقه معوقه را مطالبه کنند به عبارت دیگر نفقه اقارب فقط از زمان تاریخ طرح دعوا به بعد قابل مطالبه است.

به دلیل موارد متعدد و البته پیچیده در این موارد لطفا قبل از هرگونه اقدامی اطلاعات کامل را در این خصوص کسب نمایید.گروه حقوقی ملک پور  با بهترین وکلا و مشاورین حقوقی تا رفع کامل این مشکل در کنار شما خواهند بود. با ما  تماس بگیرید و در این زمینه از وکیل نفقه مورد نظر  مشاوره حقوقی تخصصی  بگیرید.