قبل از بیان احکام شکهای نماز، تعریف شک و گمان به عنوان مقدّمه ذکر میشود:
شک، عبارت است از اینکه فرد بین دو یا چند طرف قضیّه، به طور مساوی و برابر تردید داشته باشد؛ مثل اینکه تردید داشته باشد که در رکعت دوم است یا سوم و هر دو طرف برای او مساوی باشد و نتواند یک طرف را بر دیگری ترجیح دهد.
گمان، عبارت است از اینکه فرد بین دو یا چند طرف قضیّه تردید داشته باشد؛ ولی احتمال یک طرف نسبت به موارد دیگر، بیشتر باشد؛ مثل اینکه (30) درصد احتمال بدهد که در رکعت سوم است و (70) درصد احتمال بدهد که در رکعت چهارم است که احتمال قوی‌تر (70 درصد) در اینجا گمان یا ظنّ نامیده میشود.[۱]
شکهای نماز چند نوع است:
1. شكهایی كه نماز را باطل میكند (هشت مورد).
2. شکهایی که نباید به آنها اعتنا كرد (شش مورد).
3. شکهای صحیح که اگر نمازگزار بر طبق احکامی که ذکر خواهد شد، عمل نماید، نمازش صحیح خواهد بود (یازده مورد) بنابر این، مجموع شکهای نماز «بیست و پنج» مورد میباشد.
شایان ذکر است شکهای باطل کننده و شکهای صحیح همگی در مورد رکعت‌های نماز است و شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد، شامل شک در رکعت‌ها و غیر رکعت‌ها میباشد.
مسأله ۱۴۲۳. هنگامی که شکّی در رکعات نماز ایجاد میشود، چه شک از اقسام شکهای باطل کننده باشد و چه از اقسام شکهای صحیح، نمازگزار نمیتواند فوراً به احکام آن شک عمل نماید؛ بلکه لازم است قدری فکر کند تا در صورتی که به گمان یا اطمینان دست پیدا نمود، بر طبق آن عمل کند و چنانچه به نتیجه‌‌ای نرسید و همچنان در شک خود باقی ماند، در این صورت به احکام شکّیّات عمل نماید.
شكهاى باطل كننده
مسأله ۱۴۲۴. شكهائى كه نماز را باطل مىكند از این قرار است:
اول:شک در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى واجب؛ مثل نماز صبح و از مسافر، ولى شک در شماره ركعتهاى نماز مستحب و نماز احتیاط، نماز را باطل نمىكند.
دوم:شک در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى.
سوم:آنكه در نماز چهار ركعتى شک كند كه یک ركعت خوانده یا بیشتر.
چهارم:آنكه در نماز چهار ركعتى قبل از وارد شدن به سجده دوم، شک كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر.
پنجم:شک بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج.
ششم:شک بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش.
هفتم:شک در ركعتهاى نماز، طوری كه اصلاً نداند چند ركعت خوانده است. (البته این شک در حقیقت مورد مستقلی نیست بلکه جزء موارد دیگر مثل شک بین یک رکعت و بیشتر میباشد).
هشتم:شک بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش، به تفصیلى كه خواهد آمد.
مسأله ۱۴۲۵. اگر یكی از شك‌‌های باطل كننده برای انسان پیش آید، نمازگزار میتواند پس از به دست نیامدن نتیجه و پابر جا شدن شک، نماز را به هم بزند؛ هرچند بنابر احتیاط مستحب، پس از آنکه شک او پا برجا شد، نماز را به هم نزند، بلكه به قدری فكر كند كه صورت نماز به هم بخورد، یا از پیدا شدن یقین یا گمان ناامید شود.
شكهائى كه نباید به آنها اعتنا كرد
مسأله ۱۴۲۶. شكهائى كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است:
اول:شک در چیزى كه محل بجا آوردن آن گذشته است، مثل آنكه در ركوع شک كند كه حمد را خوانده یا نه.
دوم:شک بعد از سلام نماز.
سوم:شک بعد از گذشتن وقت نماز.
چهارم:شک كثیر الشّک، یعنى كسى كه زیاد شک مىكند.
پنجم:شک امام در شماره ركعتهاى نماز در صورتى كه مأموم شماره آنها را بداند وهمچنین شک مأموم در صورتى كه امام شماره ركعتهاى نماز را بداند.
ششم:شک در نمازهاى مستحبّى و نماز احتیاط.
1. شک در چیزى كه محلّ آن گذشته است
مسأله ۱۴۲۷. اگر در بین نماز شک كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه مثلاً شک كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه مشغول كاری باشد كه بین آن کار و كار قبلی، ترتیب شرعی است (طوری كه چنانچه آن كار قبلی را عمداً ترک كرده باشد، شرعاً نباید مشغول این كار شود)، به شک خود اعتنا نكند (این شک، شک بعد از محل است) مثلاً اگر نمازگزار در حال خواندن سوره، شک كند حمد را خوانده یا نه، در این حال به شكش اعتنا نمیكند و در مورد این حکم فرقی نیست که عملِ بعد، جزء واجب یا مستحب یا مقدّمه باشد.
امّا اگر نمازگزار وارد عمل بعد نشده (و به اصطلاح در محل است)، باید آنچه را كه در انجام آن شک كرده، به جا آورد؛ مثلاً اگر شک كند كه حمد را خوانده یا نه در حالی كه هنوز مشغول خواندن سوره نشده است، باید حمد را بخواند.
همچنین اگر وارد عمل بعد شده ولی بین عمل بعد و جزء مشكوک قبلی، ترتیب شرعی نیست، باید آنچه را كه در انجام آن شک كرده، به جا آورد مثلاً اگر در سجده مشغول گفتن ذكر شریف صلوات است و شک میكند كه ذكر واجب سجده را گفته یا نه، باید به شكش اعتنا كرده و ذكر واجب سجده را بگوید زیرا در سجده، مستحب است قبل یا بعد از ذكر واجب سجده، صلوات بفرستد و بین ذكر سجده و صلوات ترتیب شرعی نیست.
آنچه در این مسأله ذکر شد در همه نمازها جاری است و شامل نماز واجب و نماز مستحب، نماز اداء و نماز قضا، نماز یومیه و نماز آیات و مانند آن میشود.
مسأله ۱۴۲۸. كسی كه در گفتن تكبیرة الاحرام شک دارد در حالی که مشغول گفتن «أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ» یا خواندن قرائت است، نباید به شک خود اعتنا نماید.
مسأله ۱۴۲۹. اگر هنگام قرائت حمد و سوره در بین خواندن آیه‌ای شک كند كه آیه قبل را خوانده یا نه، یا وقتى كه آخر آیه را مىخواند شک كند كه اول آن را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۳۰. اگر نمازگزار در حال رفتن به سمت ركوع شک نماید كه حمد و سوره یا سوره تنها را خوانده یا نه، به شكش اعتنا نكند. همچنین است اگر در حال خواندن قنوت در ركعت دوم شک نماید حمد و سوره یا سوره را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا ننماید.
مسأله ۱۴۳۱. اگر بعد از ركوع یا سجود شک كند كه كارهاى واجب آن، مانند ذكر وآرام بودن بدن را انجام داده یا نه، باید به شک خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۳۲. اگر نمازگزار در حالی كه به سمت سجده می‌رود شک كند كه ركوع كرده یا نه، باید به شک خود اعتنا نكند. همچنین اگر در حالی كه به سمت سجده می‌رود شک كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۳۳. اگر نمازگزار شک كند یک سجده انجام داده یا دو سجده، در صورتی كه در محلّ است و وارد عمل بعد نشده، باید یک سجده دیگر انجام دهد؛ امّا اگر شک، بعد از وارد شدن در عمل بعد باشد و بین عمل بعد و جزء مشكوک قبلی، ترتیب شرعی باشد، مثل اینكه مشغول خواندن تشهّد شده است یا در حال برخاستن برای ركعت بعد است، در این صورت به شک خود اعتنا نكند و نماز را ادامه دهد.
مسأله ۱۴۳۴. اگر در حال برخاستن شک كند كه سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۳۵. اگر نمازگزار در حالی كه مشغول گفتن صلوات تشهّد است، در گفتن یا نگفتن شهادتین تشهّد شک كند، به شک خود اعتنا نكند. همچنین اگر در حالی كه مشغول گفتن سلام است، در خواندن یا نخواندن تشهّد یا قسمتی از آن شک كند به شک خویش اعتنا ننماید.
مسأله ۱۴۳۶. اگر نمازگزار شک كند كه سلام نماز را گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا عملی كه با نماز سازگاری ندارد، انجام داده، باید به شک خود اعتنا نكند و اگر قبل از اینها شک كند، باید سلام را بگوید و اگر بعد از تمام شدن سلام، شک كند كه سلام را درست گفته یا نه، به شک خود اعتنا نكند، هرچند مشغول عمل دیگری نشده باشد.
مسأله ۱۴۳۷. اگر نمازگزار در بین نماز شک در نیّت نماز کند چنانچه می‌داند فعلاً نیّت نماز دارد و شک او نسبت به اجزاء قبلی است، به شک خود اعتنا نکرده و نمازش را ادامه دهد به عنوان مثال کسی که شک در نیّت نماز صبح کرده در حالی که در رکوع است و می‌داند رکوع را به نیّت نماز صبح انجام داده است، در این حال نمازش را ادامه داده و صحیح است.
مسأله ۱۴۳۸. كسى كه نشسته یا خوابیده نماز مىخواند، اگر موقعى كه حمد یا تسبیحات مىخواند شک كند كه سجده یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید به شک خود اعتنا نكند و اگر پیش از آنكه مشغول حمد یا تسبیحات شود شک كند كه سجده، یا تشهّد را بجا آورده یا نه، باید بجا آورد.
مسأله ۱۴۳۹. اگر فرد نمازگزار شک كند كه یكى از ركنهاى نماز را بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، باید آن را بجا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن تشهّد شک كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن ركن را بجا آورده، چون ركن زیاد شده نمازش - بنابر احتیاط لازم - باطل است.
مسأله ۱۴۴۰. اگر شک كند عملى را كه ركن نیست بجا آورده یا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، باید آن رابجا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شک كند كه حمد را خوانده یا نه، باید حمد رابخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بود، چون ركن زیاد نشده، نمازش صحیح است.
مسأله ۱۴۴۱. اگر فرد شک كند كه ركنی را به جا آورده یا نه، مثلاً مشغول تشهّد است و شک میكند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به شک خود اعتناء نکند و چنانچه بعداً یادش بیاید كه آن ركن را به جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش بنابر احتیاط لازم، باطل است. به عنوان مثال، اگر قبل از ركوعِ ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را به جا نیاورده است، باید دو سجده را به جا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، نمازش چنان كه ذکر شد، باطل است.
مسأله ۱۴۴۲. اگر نمازگزار شک كند عملی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده باشد، به شک خود اعتنا نكند مثلاً موقعی كه مشغول خواندن سوره است، شک كند كه حمد را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند و اگر بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را و آن چه بعد از آن است را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش صحیح است. بنابراین اگر نمازگزار مثلاً در قنوت نماز واجب، یادش بیاید كه حمد را نخوانده، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید، نمازش صحیح است.
2. شک بعد از سلام
مسأله ۱۴۴۳. اگر نمازگزار بعد از سلامِ نماز شک كند كه نماز را به طور صحیح به جا آورده یا نه، خواه شک مربوط به عدد رکعت‌های نماز باشد، یا شرایط نماز مانند قبله و طهارت، یا اجزای نماز مانند رکوع و سجود، به شک خود اعتناء نمی‌کند. بنابراین اگر نمازگزار بعد از سلام نماز، شک كند ركوع كرده یا نه، یا شک کند رو به قبله نماز خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.
همچنین اگر نمازگزار بعد از سلامِ نماز مغرب شک کند سه رکعت نماز خوانده یا چهار رکعت، یا بعد از سلامِ نماز چهار ركعتی شک كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت، به شک خود اعتنا نكند.
ولی اگر نمازگزار بداند که نمازش کامل نیست و شک وی از شکهایی باشد که اگر در بین نماز پیش می‌آمد آن را باطل می‌کرد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتی، شک كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت، نمازش باطل است؛ امّا اگر بعد از سلام شکی برایش پیش آید که اگر در بین نماز بود، از شکهای صحیح به حساب می‌آمد؛ مثلاً بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، در این صورت اگر از حالت نمازگزار خارج نشده یا کاری که عمدی یا سهوی آن مبطل نماز است انجام نداده، حکم بین نماز را دارد، بنابر این میتواند بنا را بر سه گذاشته و یک رکعت دیگر به جا آورد و سپس نماز احتیاط خوانده و به سبب سلام بیجا بنابر احتیاط واجب سجده سهو به جا آورد.
3. شک بعد از وقت
مسأله ۱۴۴۴. اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شک كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نیست؛ ولى اگر پیش از گذشتن وقت شک كند كه نماز خوانده یا نه، اگر چه گمان كند كه خوانده است، باید آن نماز را بخواند.
مسأله ۱۴۴۵. اگر بعد از گذشتن وقت، شک كند كه نماز را درست خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۴۶. اگر فردی که نماز عصرش را نخوانده، در وقت مخصوص به نماز عصر شک نماید که نماز ظهر را خوانده یا نه، باید نماز عصر را بخواند و لازم نیست قضای نماز ظهر را انجام دهد؛ امّا اگر فردی در وقت مخصوص نماز عصر شک نماید که نماز ظهر و عصرش را خوانده است یا نه، باید نماز عصر را بخواند و بنابر احتیاط واجب قضای نماز ظهر را نیز انجام دهد و حکمی که در این مسأله ذکر شد، در مورد نماز مغرب و عشاء نیز جاری میشود.
مسأله ۱۴۴۷. اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده، ولی نداند به نیّت ظهر خوانده یا به نیّت عصر، باید چهار ركعت نماز قضاء به نیّت نمازی كه بر او واجب است (نیت ما فی الذّمّه) بخواند.
مسأله ۱۴۴۸. اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا، بداند تنها یک نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی، باید قضای نماز مغرب و عشاء، هر دو را بخواند.
4. کثیرالشّک (کسی که زیاد شک می‌کند)
مسأله ۱۴۴۹. كثیر الشّک كسی است كه زیاد شک میكند؛ یعنی وقتی که حالِ او را با حالِ كسانی كه در وجود یا عدم وجودِ عوامل حواس پرتی همانند او هستند، مقایسه می‌‌کنیم، آن فرد بیشتر از معمول شک میكند.
ملاک در تشخیص کثیر الشّک، عرف میباشد و كثیر الشّک بودن، اختصاص به كسی كه زیاد شک كردن عادت او باشد، ندارد؛ بلكه كافی است كه فرد در معرض عادت به زیادی شک باشد و از نمونه‌های کثیر الشّک به عنوان مثال یک مورد ذکر میشود:
اگر شخص در حالات عادی، سه نماز پشت سر هم بر او نمیگذرد، مگر آنكه حداقلّ در یكی از آنها شک میكند و این حالت، دو مرتبه دیگر هم تکرار شود، در شک چهارم و بعد از آن، عرفاً عنوان كثیر الشّک بر این فرد صدق میكند و باید طبق احکام کثیر الشّک عمل نماید. به عنوان مثال، اگر فردی در بین سه نماز صبح و ظهر و عصر، تنها در نماز صبح شک كند و در سه نماز بعد از آن یعنی نماز مغرب و عشاء و صبحِ روز آینده، در نماز مغرب شک كند و در سه نماز ظهر و عصر و مغربِ روز آینده، در نماز ظهر شک كند، پس از آن اگر در نماز عشا یا نماز صبح یا ظهر روز بعد از آن شک كند، كثیر‌الشک محسوب میشود؛ بنابر این به شک خویش اعتنا نمیكند.
شایان ذکر است چنانچه كسی در یک نماز سه بار شک كند یا در سه نماز پشت سر هم، در هر نماز یک بار شک كند، این مقدار برای کثیر الشّک شدن کافی نیست؛ مگر اینكه این امر به اندازه‌‌ای ادامه پیدا كند و شک تكرار شود كه عرف او را كثیرالشّک محسوب نماید.
توجّه به این نکته نیز شایسته است که کثیر الشّک در مبحث وضو، غسل و تیمّم، همانند کثیر الشّک در مبحث نماز است؛ بنابر این اگر شخص، در حالات عادی، سه وضو بر او نمیگذرد، مگر آنکه در یکی از آنها شک می‌کند، مثلاً در مسح سر شک می‌کند که آن را انجام داده یا نه و این حالت، دو مرتبه دیگر هم تکرار شود، در شک چهارم و بعد از آن، عنوان کثیر الشّک بر این فرد صدق می‌کند و به احکام کثیر الشّک در وضو عمل می‌نماید؛ یعنی به شک خود اعتنا نکرده و بنا میگذارد که مسح سر را انجام داده است؛ امّا اگر بعداً معلوم شود که مسح سر را انجام نداده، وضویش باطل بوده ونماز واجبی را که با آن خوانده، باید در وقت دوباره خوانده و اگر وقت گذشته قضا نماید.
مسأله ۱۴۵۰. كثیر الشّک اگر در به جا آوردن جزئی از اجزای نماز شک كند، باید بنا بگذارد كه آن را به جا آورده، مثلاً اگر شک كند كه ركوع كرده یا نه، باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است؛ هرچند در محلّ باشد و اگر در به جا آوردن چیزی شک كند كه نماز را باطل میكند، مثل اینكه شک كند كه نماز صبح را دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بنا را بر دو رکعت میگذارد و نمازش صحیح است هرچند هنوز سلام نماز را نداده باشد.
مسأله ۱۴۵۱. كسی كه در یک مورد نماز زیاد شک میكند، طوری كه زیادی شک، تنها مخصوص آن مورد محسوب شود، فقط در همان مورد، احکام کثیر الشّک برای او جاری میشود و در سایر موارد، کثیر الشّک محسوب نمیشود. بنابر این، چنانچه در موارد دیگر نماز شک كند، باید به دستور آن عمل نماید؛ مثلاً كسی كه زیادی شک او در این است كه سجده كرده یا نه، اگر در به جا آوردن ركوع شک كند، باید به دستور آن رفتار نماید؛ یعنی اگر در محلّ است مثل اینکه ایستاده و هنوز به سمت سجده نرفته ، باید ركوع را به جا آورد و اگر از محلّ گذشته مثل اینکه به سجده رفته، به شکش اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۵۲. كسی كه همیشه در نماز مخصوصی، مثلاً در نماز ظهر زیاد شک میكند، طوری كه زیادی شک تنها مخصوص آن نماز محسوب شود، فقط در همان نماز، برای او احکام کثیرالشّک جاری میشود و در سایر نمازها، کثیر الشک محسوب نمیشود. بنابر این، اگر در نماز دیگری مثلاً در نماز عصر شک كند، باید به دستور شک رفتار نماید.
مسأله ۱۴۵۳. كسی كه فقط وقتی كه در جای مخصوصی نماز می‌خواند، زیاد شک میكند به همان صورت كه در مسأله قبل آمد، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شكّی برای او پیش آید، باید به دستور شک عمل نماید.
مسأله ۱۴۵۴. کسی که معنای کثیر الشّک را می‌داند، اگر شک كند كه كثیرالشّک شده یا نه، كثیر الشّک محسوب نمیشود و باید به دستور شک عمل نماید و فردی که كثیر الشّک است تا وقتی یقین یا اطمینان نكند كه به حال معمولی مردم برگشته، باید به شکّ خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۴۵۵. بر كثیر الشّک واجب نیست برای یادسپاری تعداد ركعات نماز یا کارهای آن، از مهرهای مخصوصی كه تعداد ركعات نماز یا تعداد سجدهها را نشان می‌‌دهد یا از تسبیح یا انگشتر یا وسیله دیگری كه نمازگزار با آن میتواند تعداد ركعات یا کارهای نماز را حفظ نماید، استفاده كند، هرچند این كار مطابق با احتیاط مستحب است.
مسأله ۱۴۵۶. كسی كه زیاد شک میكند، اگر شک كند، ركنی را به جا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، باید آن ركن و آنچه را بعد از آن است، به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش، بنابر احتیاط واجب، باطل است مثلاً اگر شک كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه پیش از سجده دوم یادش بیاید كه ركوع نكرده است، باید برگردد و ركوع كند و اگر در سجده دوم یادش بیاید، نمازش بنابر احتیاط واجب، باطل است.
مسأله ۱۴۵۷. كسی كه زیاد شک میكند، اگر شک كند چیزی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، چنانچه از محلّ به جا آوردن آن نگذشته، باید آن را و آنچه را بعد از آن است، به جا آورد و اگر از محلّ آن گذشته نمازش صحیح است؛ مثلاً اگر در نماز واجب شک كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید، نمازش صحیح است و آن را ادامه می‌‌دهد.
5. شک امام و مأموم
مسأله ۱۴۵۸. اگر امام جماعت در شماره ركعت‌‌های نماز شک كند، مثلاً شک كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعت‌‌های نماز شک كند، باید به شک خود اعتنا ننماید
و همچنین است شک هر یک از آن دو در افعال نماز، مانند شک در عدد سجده. بنابراین مأمومی كه می‌داند كه در کارهای نماز از امام جماعت تبعیّت می‌كرده و تخلّف ننموده، اگر شک كند یک سجده انجام داده یا دو سجده در حالی كه امام جماعت اطمینان یا یقین به دو سجده دارد، نباید به شک خویش اعتناء كند.
6. شک در نماز مستحبّی
مسأله ۱۴۵۹. یکی از شکهایی که به آن اعتناء نمیشود، شک در تعداد رکعات نماز مستحبّی است که تفصیل احکام آن در فصل احکام نماز مستحبّی مسأله (1863) خواهد آمد.
شکهای صحیح
مسأله ۱۴۶۰. در یازده صورت اگر نمازگزار در شماره ركعت‌‌های نماز چهار ركعتی شک كند، باید فكر نماید، پس چنانچه یقین یا گمان به یک طرف پیدا كرد، بر طبق همان طرف عمل نماید و نماز را تمام كند و گرنه، چنانچه شک پابرجا گردید به دستورهایی كه گفته خواهد شد عمل نماید و بعضی از این یازده مورد شکهای دو پایه‌ای و بعضی از آنها شکهای سه پایه‌ای هستند:
مورد اول: شک بین دو و سه
مسأله ۱۴۶۱. اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجده دوم شک كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، باید بنا بگذارد كه سه ركعت خوانده است و یک ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، یک ركعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد و بنابر احتیاط واجب، دو ركعت نشسته كافی نیست.
و چنانچه این شک، قبل از وارد شدن به سجده دوم پیش آید مثل حال ایستاده یا رکوع یا سجده اول یا بین دو سجده، نماز باطل است.
مورد دوم: شک بین دو وچهار
مسأله ۱۴۶۲. اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجده دوم، شک بین دو و چهار نماید، باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند و چنانچه این شک، قبل از وارد شدن به سجده دوم پیش آید - مثل حال ایستاده یا در رکوع یا در سجده اول یا بین دو سجده - نماز باطل است.
مورد سوم: شک بین سه و چهار
مسأله ۱۴۶۳. اگر نمازگزار شک بین سه و چهار نماید، در هر جای نماز باشد، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز مخیّر است یک ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد؛ هرچند احتیاط مستحب است دو رکعت نماز احتیاط نشسته را انتخاب نماید.
مورد چهارم: شک بین سه و پنج در حال ایستاده
مسأله ۱۴۶۴. اگر نمازگزار شک بین سه و پنج، در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و در این حال به دستور شکّ دو و چهار عمل نماید؛ یعنی دو ركعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد و چنانچه آن شک در رکوع یا بعد از رکوع یا در حال نشسته پیش آید نماز باطل است.
مورد پنجم: شک بین چهار و پنج در حال ایستاده
مسأله ۱۴۶۵. اگر نمازگزار شک بین چهار و پنج در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و در این حال به دستور شک سه و چهار عمل نماید؛ یعنی مخیّر است یک ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد، هرچند احتیاط مستحب است دو رکعت نماز احتیاط نشسته را انتخاب نماید.
مورد ششم: شک بین چهار و پنج در حال نشسته
مسأله ۱۴۶۶. اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجده دوم شک بین چهار و پنج نماید، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز سجده سهو به جا آورد و به طور کلّی این حکم در هر موردی كه طرف كمتر شک چهار ركعت باشد مثل شک بین چهار و شش نیز جاری است، آن چنان که خواهد آمد.
شایان ذکر است چنانچه این شک در رکوع یا بعد از رکوع یا در سجده اول یا بین دو سجده، قبل از وارد شدن به سجده دوم پیش آید، نماز باطل است.
مورد هفتم: شک بین چهار و شش در حال نشسته
مسأله ۱۴۶۷. اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجده دوم شک بین چهار و شش نماید، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز سجده سهو به جا آورد.
شایان ذکر است چنانچه این شک در حال ایستاده یا در رکوع، یا بعد از رکوع، یا در سجده اول، یا بین دو سجده، قبل از وارد شدن به سجده دوم پیش آید نماز باطل است.
مورد هشتم: شک بین پنج و شش در حال ایستاده
مسأله ۱۴۶۸. اگر نمازگزار شک بین پنج و شش در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و به دستور شک چهار و پنج نشسته عمل نماید یعنی بعد از نماز سجده سهو به جا آورد.
مورد نهم: شک بین دو و سه چهار و پنج
مسأله ۱۴۶۹. اگر نمازگزار بعد از وارد شدن به سجده دوم، شک بین دو و سه و چهار نماید، باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و پس از آن، دو ركعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد.
شایان ذکر است چنانچه این شک در حال ایستاده، رکوع، بعد از رکوع، در سجده اول، بین دو سجده، قبل از وارد شدن به سجده دوم پیش آید، نماز باطل است.
مورد دهم: شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده
مسأله ۱۴۷۰. اگر نمازگزار شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده نماید، باید بنشیند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز به دستور شکّ دو و سه و چهار عمل نماید؛ یعنی دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد، دو ركعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد.
مورد یازدهم: شک بین سه و چهار و پنج در حال نشسته
مسأله ۱۴۷۱. اگر نمازگزار پس از وارد شدن به سجده دوم شک بین سه و چهار و پنج نماید، باید به دستور شک سه و چهار و شک چهار و پنج عمل نماید یعنی یک ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد سپس سجده سهو به جا آورد و به طور کلّی در هر موردی كه نمازگزار پس از وارد شدن به سجده دوم شک كند بین چهار ركعت و كمتر از آن و زیادتر از آن، میتواند در وسعت وقت بنا را بر چهار بگذارد و وظیفه هر دو شک را انجام دهد یعنی هم به جهت احتمال آنكه از چهار ركعت كمتر خوانده باشد، نماز احتیاط بخواند و هم به جهت احتمال آنكه بیش از چهار ركعت به جا آورده باشد، بعد از آن، سجده سهو به جا آورد.
شایان ذکر است چنانچه این شک در حال رکوع یا بعد از رکوع یا در سجده اول یا بین دو سجده، قبل از داخل شدن در سجده دوم پیش آید، نماز باطل است.
مسأله ۱۴۷۲. در شکهای صحیحی که نمازگزار موظّف است از حالت ایستاده بنشیند، مثل شک چهار و پنج ایستاده، احتیاط مستحب آن است که نمازگزار برای قیام بیجا سجده سهو انجام دهد.
احکام دیگر شکهای صحیح
مسأله ۱۴۷۳. اگر یكی از شك‌‌های صحیح برای انسان پیش آید، چنانچه وقت نماز تنگ باشد كه نتواند نماز را از سر گیرد، نباید نماز را بشكند؛ بلکه لازم است به دستوری كه ذکر شد عمل نماید؛ ولی اگر وقت نماز وسعت داشته باشد؛ میتواند نماز را بشكند و از سر بگیرد یا نماز را نشكسته و مطابق با دستور آن شک رفتار نماید.
مسأله ۱۴۷۴. كسی كه نشسته نماز می‌خواند، اگر شكی كند كه باید برای آن یک ركعت نماز احتیاط ایستاده، یا دو ركعت نشسته بخواند، باید یک ركعت نشسته به جا آورد و اگر شكی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد.
مسأله ۱۴۷۵. كسی كه وظیفه اش خواندن نماز نشسته است، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می‌خواند، عمل كند.
مسأله ۱۴۷۶. كسی كه ایستاده نماز می‌خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن ناتوان شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می‌خواند كه حكم آن در مسأله (1474) گفته شد، نماز احتیاط را به جا آورد.
مسأله ۱۴۷۷. اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است، در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بخواهد اصل نماز را دوباره بخواند، احتیاط مستحب آن است كه نماز احتیاط را بخواند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر نگیرد و اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل میكند و بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را دوباره بخواند، نماز دومش هم بنابر احتیاط واجب، باطل است ولی اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل میكند، مشغول خواندن مجدّد نماز شود، نماز دوّمش صحیح است. (البته اگر وقت تنگ باشد، لازم است به دستور نماز احتیاط رفتار کند تا نمازش در وقت قرار بگیرد).
مسأله ۱۴۷۸. وقتی یكی از شك‌‌های باطل کننده برای انسان پیش آید و بداند كه اگر به حالت بعدی منتقل شود برای او یقین یا گمان پیدا میشود، در صورتی كه شک باطل کننده او در دو ركعت اول نماز باشد، جایز نیست با حالت شک، نماز را ادامه دهد؛ مثلاً اگر در حال ركوع شک كند كه یک ركعت خوانده یا بیشتر و بداند كه اگر سر از ركوع بردارد به یک طرف، یقین یا گمان پیدا میكند، جایز نیست با این حال سر از ركوع بردارد و امّا در بقیه شك‌‌های باطل کننده میتواند نماز را ادامه دهد تا یقین یا گمان برای او پیدا شود.
مسأله ۱۴۷۹. اگر شکّ او از بین برود و شکّ دیگری برایش پیش آید مثلاً اول شک كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بعد شک كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شکّ دوم عمل نماید.
مسأله ۱۴۸۰. اگر بعد از ایستادن یا در حال بلند شدن شک كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از سر گذاشتن بر مهر در سجده دوم اتّفاق بیفتد صحیح میباشد، برای او پیش آید، مثلاً شک كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، در صورتی که به دستور آن شک (دو و سه) عمل كند، نمازش صحیح است؛ ولی چنانچه موقعی كه تشهّد می‌خواند علاوه بر شک در تعداد سجدهها یكی از آن شك‌‌ها اتّفاق بیفتد، اگر شک او بین دو و سه باشد نماز ش باطل است و اگر بین دو و چهار یا دو و سه و چهار باشد نمازش صحیح است و باید به دستور شک عمل كند.
مسأله ۱۴۸۱. اگر قبل از آنكه مشغول خواندن تشهّد شود، یا پیش از شروع در بلند شدن، در ركعت‌‌هایی كه تشهّد ندارد، شک كند كه یک یا دو سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه بعد از سر گذاشتن بر مهر در سجده دوم صحیح است، برایش پیش آید، نماز وی باطل است.
مسأله ۱۴۸۲. اگر موقعی كه ایستاده قبل از رکوع بین سه و چهار، یا بین سه و چهار و پنج، شک كند و یادش بیاید كه یک یا دو سجده از ركعت پیش را به جا نیاورده، نمازش باطل است.
مسأله ۱۴۸۳. اگر بعد از نماز بفهمد كه در حال نماز، شكی برای او پیش آمده ولی نداند از شك‌‌های باطل کننده یا صحیح بوده، باید نماز را بخواند و اگر بداند از شك‌‌های صحیح بوده ولی نداند كدام صورت آن بوده، جایز است نماز را دوباره بخواند؛ هرچند میتواند به دستور تمامی شکهای صحیح پدید آمده عمل نماید و در این صورت، نیازی به دوباره خواندن نماز نیست. (البته اگر وقت تنگ است، باید کاری که وقت کمتری می‌گیرد را انجام دهد).
احکام گمان در نماز
مسأله ۱۴۸۴. حكم گمان در نمازهای واجب نسبت به رکعت‌های نماز مثل حكم یقین است، بنابراین اگر مثلاً در نماز صبح یا مغرب یا عشاء نداند كه یک ركعت خوانده یا دو ركعت و گمان داشته باشد كه دو ركعت خوانده، بنا میگذارد كه دو ركعت خوانده است و نمازش صحیح است و اگر در نماز چهار ركعتی گمان دارد كه چهار ركعت خوانده، نماز احتیاط ندارد.
مسأله ۱۴۸۵. اگر نمازگزار در شماره رکعت ها، اول گمانش به یک طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود، باید به دستور شک عمل نماید و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود، باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.
مسأله ۱۴۸۶. كسی كه نمی‌داند گمانش به یک طرف در تعداد ركعات نماز بیشتر است، یا هر دو طرف در نظر او مساوی است و به تعبیری مردّد باشد که حالت ایجاد شده برای او، شک است یا گمان، باید به دستور شک عمل كند.
مسأله ۱۴۸۷. اگر نمازگزار بعد از نماز بداند كه در بین نماز حال تردیدی داشته است كه مثلاً دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده، یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند.
مسأله ۱۴۸۸. گمان در کارهای نماز (افعال نماز) حكم شک را دارد و در این حکم فرقی بین نماز واجب و نماز مستحبّی نیست، پس اگر گمان دارد كه دو سجده انجام داده در صورتی كه در محلّ است و وارد عمل بعد نشده باید یک سجده دیگر انجام دهد و اگر وارد عمل بعد كه بین آنها ترتیب شرعی است شده باشد، مثل اینكه مشغول خواندن تشهّد است یا در حال برخاستن برای ركعت بعد است بنا میگذارد كه دو سجده كرده است و نیز اگر گمان دارد ركوع كرده، در صورتی كه در محلّ است و وارد عمل بعد نشده باید ركوع را انجام دهد و اگر وارد عمل بعد كه بین آنها ترتیب شرعی است شده باشد، مثل اینكه مشغول گفتن ذكر «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَه» است یا به سجده رفته است، به گمانش اعتنا نمیكند و بنا میگذارد كه ركوع كرده است و اگر گمان دارد حمد را نخوانده، چنانچه در سوره داخل شده باشد اعتنا به گمان ننماید و نمازش صحیح است و اگر در محلّ است و مشغول خواندن سوره نشده باید حمد را بخواند.
مسأله ۱۴۸۹. كسی كه نمی‌داند گمانش به یک طرف در افعال نماز بیشتر است، یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید به دستور شک عمل كند.
مسأله ۱۴۹۰. حكم شک و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد مثلاً اگر در نماز آیات شک كند كه یک ركعت خوانده یا دو ركعت، چون شک او در نماز دو ركعتی است، نمازش باطل میشود و امّا اگر بین یک رکعت و دو رکعت تردید نماید ولی گمان داشته باشد كه دو ركعت خوانده است، بر طبق گمان خود نماز را تمام می‌نماید.
نماز احتیاط
کیفیت خواندن نماز احتیاط
مسأله ۱۴۹۱. كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز باید فوراً نیّت نماز احتیاط كند و تكبیرة الاحرام نماز احتیاط را بگوید و حمد را بخواند و به ركوع برود و دو سجده به جا آورد، پس اگر یک ركعت نماز احتیاط بر او واجب است بعد از دو سجده، تشهّد بخواند و سلام دهد و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده، یک ركعت دیگر مثل ركعت اوّل به جا آورد و بعد از تشهّد سلام دهد.
مسأله ۱۴۹۲. نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و نمازگزار بنابر احتیاط واجب نباید نیّت آن را به زبان آورد و نیز بنابر احتیاط واجب حمد را آهسته بخواند و احتیاط مستحب آن است که «بسم اللّه الرحمن الرحیم» آن را هم آهسته بگوید.
مسأله ۱۴۹۳. نماز احتیاط، متّصل به اصل نماز و قبل از انجام باطل کننده‌های آن خوانده میشود و چنانچه فرد بین اصل نماز و نماز احتیاط عمداً یکی از باطل کننده‌های نماز را انجام دهد، بنابر احتیاط واجب نماز احتیاطش صحیح نیست و نمیتواند به خواندن آن اکتفاء نماید.
مسأله ۱۴۹۴. اگر نمازگزار پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.
مسأله ۱۴۹۵. اگر نمازگزار پیش از خواندن نماز احتیاط، بفهمد كه ركعت‌‌های نمازش كم بوده، چنانچه كاری كه نماز را باطل میكند انجام نداده، باید آنچه را از نماز نخوانده، بخواند و برای سلام بیجا، بنابر احتیاط لازم، سجده سهو بنماید و اگر كاری كه نماز را باطل میكند انجام داده، مثلاً پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره به جا آورد.
مسأله ۱۴۹۶. اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده، مثلاً چنانچه نمازگزار در شک بین سه و چهار، بنا را بر چهار گذاشته باشد و یک ركعت نماز احتیاط خوانده باشد و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحیح است.
مسأله ۱۴۹۷. اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده مثلاً چنانچه نمازگزار در شک بین دو و چهار، بنا را بر چهار گذاشته باشد و دو ركعت نماز احتیاط خوانده باشد، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، باید نماز را دوباره بخواند.
مسأله ۱۴۹۸. اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر از نماز احتیاط بوده مثلاً چنانچه نمازگزار در شک بین سه و چهار، بنا را بر چهار گذاشته باشد و یک ركعت نماز احتیاط خوانده باشد، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط، كاری كه نماز را باطل میكند، انجام داده، مانند اینکه پشت به قبله كرده باشد، باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل میكند انجام نداده، احتیاط لازم آن است كه در این صورت نیز نمازش را دوباره بخواند و اكتفاء به ضمیمه كردن یک ركعت متّصل به نماز نكند.
مسأله ۱۴۹۹. اگر بین دو و سه و چهار شک كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را نیز بخواند.
مسأله ۱۵۰۰. اگر بین سه و چهار شک كند و موقعی كه یک ركعت نماز احتیاط ایستاده را می‌خواند یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده، باید نماز احتیاط را رها كند و چنانچه قبل از داخل شدن در حدّ ركوعِ نماز احتیاط یادش آمده باشد، یک ركعت به طور متّصل بخواند و نمازش صحیح است و برای سلام زیادی، بنابر احتیاط لازم، سجده سهو بنماید و امّا اگر پس از داخل شدن در حدّ ركوعِ نماز احتیاط یادش آمده باشد، باید نماز را دوباره بخواند و بنابر احتیاط واجب نمیتواند اكتفاء به ضمیمه كردن ركعت باقیمانده نماید.
مسأله ۱۵۰۱. اگر بین دو و سه و چهار شک كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می‌خواند، یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده، نظیر آنچه در مسأله گذشته ذکر شد در اینجا نیز جاری است.
مسأله ۱۵۰۲. اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، حکم آن نظیر آنچه در مسأله (1500) ذکر شد میباشد.
مسأله ۱۵۰۳. نماز احتیاط مانند اجزای نماز اصلی است، پس اگر نمازگزار در آن به جای یک ركعت، دو ركعت بخواند، نماز احتیاط باطل میشود و باید دوباره اصل نماز را بخواند و اگر نمازگزار عمداً رکنی را در آن کم یا زیاد نماید، نمازش باطل میشود؛ همچنین است حکم اگر سهواً رکنی را کم نماید و محلّ تدارک آن بگذرد و اگر نمازگزار در نماز احتیاط رکنی را سهواً اضافه کند، بنابر احتیاط لازم، نمازش باطل میشود.
احكام شک و سهو در نماز احتیاط
مسأله ۱۵۰۴. اگر شک كند نماز احتیاطی را كه بر او واجب بوده به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز گذشته، به شک خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد، در صورتی كه بین شک و نماز زیاد طول نكشیده و در كار دیگری وارد نشده است و كاری هم مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل میكند انجام نداده، باید نماز احتیاط را بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل میكند به جا آورده یا در كار دیگری وارد شده یا بین نماز و شک او زیاد طول كشیده، بنابر احتیاط لازم، باید نماز را دوباره بخواند.
مسأله ۱۵۰۵. اگر در شماره ركعت‌‌های نماز احتیاط شک كند، چنانچه طرف بیشتر شک نماز را باطل میكند، باید بنا را بر كمتر بگذارد و اگر طرف بیشتر شک، نماز را باطل نمیكند، باید بنا را بر بیشتر بگذارد مثلاً موقعی كه مشغول خواندن دو ركعت نماز احتیاط است، اگر شک كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، چون طرف بیشتر شک، نماز را باطل میكند، باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و اگر شک كند كه یک ركعت خوانده یا دو ركعت، چون طرف بیشتر شک نماز را باطل نمیكند، باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است. همچنین هنگامی که مشغول خواندن نماز احتیاط یک رکعتی است، اگر شک نماید یک رکعت خوانده یا دو رکعت، بنا میگذارد که یک رکعت خوانده است.
مسأله ۱۵۰۶. موقعی كه مشغول نماز احتیاط است، اگر در یكی از كارهای آن شک كند، چنانچه محلّ آن نگذشته، باید آن را به جا آورد و اگر محلّش گذشته، باید به شک خود اعتنا نكند؛ مثلاً اگر شک كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه به ركوع نرفته، باید آن را بخواند و اگر به ركوع رفته، باید به شک خود اعتنا نكند. بنابراین احکام شک در افعال نماز احتیاط همانند احکام شک در افعال اصل نماز است.
مسأله ۱۵۰۷. اگر بعد از سلام نماز احتیاط، شک كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را به جا آورده یا نه، به شک خود اعتنا نكند.
مسأله ۱۵۰۸. اگر در‌نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست، سهواً كم یا زیاد شود، سجده سهو ندارد.
مسأله ۱۵۰۹. اگر در نماز احتیاط، تشهّد یا یک سجده را فراموش كند و در جای خود تداركش ممكن نباشد، احتیاط واجب آن است كه بعد از سلام نماز، سجده را قضاء نماید ولی قضای تشهد لازم نیست و لازم نیست برای تشهّد فراموش شده سجده سهو انجام دهد هرچند انجام آن مطابق با احتیاط مستحب است.
مسأله ۱۵۱۰. اگر نماز احتیاط و سجده سهو بر نمازگزار واجب شود، باید اول نماز احتیاط به جا آورده شود و همچنین است، بنابر احتیاط واجب، اگر نماز احتیاط و قضای سجده بر فرد واجب شود.