انتقاد نماینده ولی فقیه از سیستانی بیش از آنکه ناشی از سوء برداشت در ترجمه خبر این دیدار باشد، ریشه در رقابت میان دو رویکرد در فقه سیاسی شیعه دارد.
حسین شریعتمداری نماینده خامنه ای در روزنامه کیهان، روز ٥ مهرماه در یادداشتی با عنوان "برخاسته از ارادت"، آيت الله سيستانى را مورد نکوهش قرار داد. دلیل این انتقاد شدید اللحن، سخنان مرجع تقلید شیعیان در مورد نقش سازمان ملل در انتخابات پارلمانی عراق است که در دیدار با جنین پلاسخارت، نماینده دبیرکل سازمان ملل متحد در عراق روز ۲۳ شهریورماه مطرح شده بود. انتقاد نماینده ولی فقیه از سیستانی بیش از آنکه ناشی از سوء برداشت در ترجمه خبر این دیدار باشد، ریشه در رقابت میان دو رویکرد در فقه سیاسی شیعه دارد.
پیشینیه تاریخی حمله شریعتمداری به سیستانی
حدود صد سال قبل، وقتی حوزه علمیه قم تأسیس شد، در صدد رقابت با حوزه کهن نجف برآمد. اما تجربه هزار ساله حوزه نجف و وجود زیارتگاه امام علی در آن، به این شهر جایگاهی ويژه در قلب شیعیان جهان بخشید. به علاوه، نهاد مرجعیت تقلید شیعه از ابتدا در این شهر تأسیس شد و مرجع اول نجف از هر قوم و زبانی که باشد، جایگاه اول میان مراجع تقلید شیعیان جهان را داشته است.
در نتیجه پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و قدرت گرفتن یک جریان از حوزه قم، رقابت بین دو نهاد دینی به رقابت میان یک نظام سیاسی و یک نهاد دینی تبدیل شد. همزمان با این تحولات، حکومت عراق عرصه را بر حوزه نجف تنگ کرد. جمهوری اسلامی با استفاده از محدودیتهای ایجاد شده علیه مرجعیت نجف که موضعی همسو با نظام جدید حاکم بر ایران اتخاذ نکرد، به تخریب این مرجعیت و جلوگیری از مطرح شدن آن پرداخت. به عنوان نمونه، در سال ١٣٦٥ کتابی با عنوان "در شناخت حزب قاعدین زمان" نوشته ع. باقی منتشر شد و در آن آیت الله خوئی با این ادعا که وی مرجع انجمن حجتیه است، مورد حمله شدید قرار گرفت.
در راستای همین سیاست، حسین شریعتمداری در ۱۸ مرداد ۱۳۸۳ به دلیل سفر درمانی سیستانی به انگلیس، طی سرمقاله ای با عنوان "چرا انگلیس؟"، این سفر را "توطئه حساب شده و طرح چند منظوره آمریکایی- انگلیسی" دانست و خواستار بازگشت هرچه زودتر مرجع تقلید شیعیان از انگلیس و مورد بازخواست قرار دادن افرادی که وی را برای درمان به انگلیس برده اند، شد. طبق بررسی ها، در همان دوران برخی مراجع تقلید ایرانی مانند جواد تبریزی برای درمان به لندن سفر کردند، اما نماینده خامنه ای اشاره ای به آنها نکرد.
انتقاد سیستانی از قانون اساسی جمهوری اسلامی
سیستانی از صدور بیانیه و یا هر نوع سخن در مورد ایران اجتناب می کند. حتی معدود نامه هایی که رهبر ایران به مناسبت بیماری اش برای او فرستاده، پاسخ کتبی نداده است، هرچند که برخی ادعا می کنند فرزندش شفاها پاسخ را به دفتر رهبر ایران داده، ولی سایت سیستانی که اصل نامه را منتشر کرده، پاسخش را منتشر نکرد. اما می توان از طریق کتاب (آيت الله سيستانی و عراق جديد) از مسیح مهاجری مدیر مسئول روزنامه جمهوری اسلامی که چند بار به دیدار سیستانی رفته و گزارش این دیدار را در این کتاب منتشر ساخت. به برخی دیدگاه های صریح مرجع تقلید شیعیان در خصوص ایران پی برد.
سیستانی در واکنش به سخنان مهاجرى درباره رواج خرافات و انحراف عقیده و سستی اعتقادات در ایران، می گوید: "شما خودتان اين وضع را به وجود آورده ايد. هي کرامات گفتيد. معتقدم شما خودتان، کشور را به روزی انداخته ايد که اين گرفتاری¬ ها پيش آمده". وقتی مهاجری از سیستانی می خواهد علیه این امر موضع گيری کند، سیستانی پاسخ می دهد: "ايران مهندسی شده است و سرمهندس هم دارد و من نبايد دخالت کنم." مدیر مسئول روزنامه جمهوری اسلامی با بیان اینکه منظورش دخالت این مرجع تقلید در مسائل حکومتی ایران نیست، از او می خواهد برای حفظ دين در امور اعتقادی اعلام موضع نماید. سیستانی با اشاره به شعار معروف ایرانی "سياست ما عين ديانت ما و ديانت ما عين سياست ماست"، بیان می کند که "چطور می توانيد اينها را از همديگر جدا کنيد؟ ... آقای بهشتی قانون اساسی را طوری ترتیب داده که برای مرجع فقط مسائل غسل و طهارت باقی مانده و بقیه چیزها مربوط به حکومت است. بنابر این، ما چه بگوییم؟" روشن است که منظور سیستانی از حکومت همان ولایت فقیه است.
تفاوت رویکرد ایران و سیستانی در عراق
تفاوت این دو رویکرد در امورد داخلی عراق به روشنی قابل مشاهده است. مواضع سیستانی راجع به امور داخلی عراق کاملا با سیاستهای ایران متفاوت است. البته در نتیجه پروپاگاندای حاکم این تفاوت از چشم خیلی ها پنهان مانده است. اما قیام اکتبر گذشته جوانان عراق این مسئله را هویدا کرد. در حالی که سیستانی از قیام جوانان حمایت کرد و در پاسخ به خواسته های آنها خواستار استعفای دولت شد، خامنه ای آن قیام را دسیسه آمریکا و کشورهای عربی دانست و خواستار خاموش کردن آن گردید. شریعتمداری نیز در آن زمان، قیام جوانان را توطئه آمریکایی-سعودی شمرد و خواستار سرکوب معترضان و اشغال سفارت این دو کشور در بغداد شد.
دلایل خشم ایران از دیدار اخیر سیستانی
مرجع اعلای نجف در دیدار با نماینده دبیرکل سازمان ملل مواردی از این قبیل را یادآور شد: تأکید بر شفافیت و سلامت انتخابات و نظارت بر آن با هماهنگی بخش مربوطه در نمایندگی سازمان ملل متحد، ضرورت تحقق عدالت اجتماعی و تأکید بر اعمال حاکمیت دولت و انحصار اسلحه در دست آن، مبارزه جدی با فساد، مجازات عوامل قتل معترضان و متجاوزان و عوامل ترور، تأکید بر منافع ملی، استقلال و تمامیت کشور... در حقیقت می توان این موارد را به نوعی محکومیت گروه های طرفدار ایران در عراق دانست.
موضوع دیگری که باعث خشم ایران از سیستانی شد، موضوع نظارت سازمان ملل بر انتخابات است. جمهوری اسلامی با این اصل مخالف است. در سال ١٣٨٦ هنگامی که شورای نگهبان بسیاری از کاندیداها را ردّ صلاحیت کرد، نهضت آزادی ایران خواستار نظارت بین المللی بر انتخابات شد. خامنه ای از این پیشنهاد برآشفت و گفت: "بعضی ها حتی شرم نکردند. گفتند ناظرین بین المللی بیایند نظارت کنند بر این انتخابات. بیگانه ها، دشمنها که با اصل انتخابات و با اصل ملت ایران مخالفند، با هر چیزی که به نفع ایران است، مخالفند، اینها بیایند بشوند قاضی! این بزرگترین جسارت به ملت ایران است."
مسئله دیگری که ناراحتی ایران را موجب شد، خودداری سیستانی از اشاره به موضوع خروج نیروهای بین المللی از جمله نیروهای آمریکا از عراق است، در حالی که این امر برای ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. به ویژه اینکه چند روز پیش، هشام داود مشاور نخست وزیر عراق گفته بود که نظر مرجعیت این است که حکومت باید نیاز خود را به وجود نیروهای بین المللی در عراق بررسی کند و این موضوع سوژه تخریب سیاسی همدیگر نباشد. رسانه های همسو با ایران، داود را تحریف کننده نظر مرجعیت دانستند. عدم اشاره مرجعیت به این موضوع به معنی تأیید حرف مشاور نخست وزیر بود.
یادداشت شریعتمداری
در حالی که بر اساس ماده ۲۷ قانون مطبوعات ایران "هر گاه در نشریه ای به رهبر یا شورای رهبری جمهوری اسلامی ایران و یا مراجع مسلم تقلید اهانت شود، پروانه آن نشریه لغو و مدیر‌مسئول و نویسنده مطلب به محاکم صالحه معرفی و مجازات خواهند شد"، شریعتمداری بارها به مراجع تقلید داخل ایران حمله کرد، اما هیچ وقت مورد مؤاخذه قرار نگرفت. به این دلیل، تصور کرد که می تواند همین کار را در مورد سیستانی انجام دهد. یادداشت او به روشنی توهین به مرجع اعلای شیعیان است. صرف نظر از موضوع اصلی یادداشت یعنی ضرورت برگزاری انتخابات پارلمانی تحت نظارت نمایندگانی از سازمان ملل متحد، شریعتمداری به سیستانی بی حرمتی کرد. استفاده از عبارت "دام عزه" برای سیستانی به جای "دام ظله" نوعی توهین محسوب می شود. آیه ای که در متن یادداشت آمده، نیز به پذیرش داوری طاغوت از سوی مدعیان ایمان اشاره دارد و تعریضی آشکار به سیستانی است.
شریعتمداری با تأکید بر اینکه سازمان ملل یک اهرم فشار در اختیار قدرتهای زورگو، مخصوصاً آمریکا و متحدان آن و کمک گرفتن از آنها بدبینی به ملت، خوش بینی به بیگانگان و پایمال ساختن استقلال عراق است، در حقیقت نظر خامنه ای را تکرار می کند و برای مرجع تقلید شیعیان جهان تعیین تکلیف می کند. تأکید بر این امر، علاوه بر اینکه دخالتی آشکار در امور داخلی عراق است، نشان دهنده نگرانی جمهوری اسلامی از سرایت این امر به دخل ایران و درخواست نظارت بین المللی بر انتخابات جمهوری اسلامی است. عملا نیز چنین شد. ده ها تن از فعالان سیاسی و مدنی ایرانی در بیانیه ای از مراجع تقلید در ایران درخواست کردند رویکرد سیستانی در عراق را در پیش بگیرند. درخواست شریعتمداری از دفتر سیستانی برای تصحیح این بخش از گزارش ملاقات یاد شده، تعیین تکلیف برای دفتر مرجعیت است.
واکنشها
با توجه به اینکه مقاله به زبان فارسی منتشر شده است، واکنشها در ایران پیش از عراق آغاز شد. حسن روحانی، جواد ظریف و برخی دیگر از مقامات کشور از سیستانی تمجید کردند. سخنگوی وزارت خارجه نیز اعلام کرد موضع روزنامه کیهان هیچ ربطی به ارکان جمهوری اسلامی ایران ندارد. این مسئله فرصتی شد برای مطرح کردن رویکرد سیاسی سیستانی و تفاوت آن با رویکرد حاکم در ایران. در عراق نیز علاوه بر رئیس جمهور، رئیس پارلمان، رئیس شورای عالی قضایی، نخست وزیر، حیدر عبادی که به دفاع از سیستانی برخاستند، مقامات نزدیک به ایران نیز مانند نوری مالکی مجبور به دفاع از مرجعیت شدند. این واکنشها شریعتمداری را به عذرخواهی واداشت.
دو روز بعد از آنکه نماینده خامنه ای سیستانی را مورد نکوهش قرار داد، یادداشتی دیگر با مضمون عذرخواهی منتشر کرد. عذرخواهی از این بابت که برداشت او از نظر سیستانی با آنچه که مرجع شیعیان گفته بود، همخوانی نداشت. او فکر می کرد که سیستانی خواستار نظارت سازمان ملل بر انتخابات شده، در حالی منظور مرجع اعلای نجف همخوانی نظارت با ضوابط سازمان ملل بوده است. آنچه که از متن عذرخواهی بر می آید، این است که از نظر شریعتمداری، چنانچه سیستانی واقعا خواستار نظارت سازمان ملل بر انتخابات شده باشد، انتقاد او به جا بود.
نتیجه گیری
دلیل حمله نماینده ولی فقیه در روزنامه کیهان به سیستانی برداشت غلط از عبارت عربی نبود. انتقاد شدید او از مرجعیت نجف، بیانگر تداوم چالش میان دو رویکرد در فقه سیاسی شیعه است. برخی این دو رویکرد را گفتمان ولایت (نظام ایران) و گفتمان نظارت (سیستانی) می نامند. رویکرد نخست همه چیز را در اختیار و صلاحیت یک فرد که "ولی فقیه مطلق" نامیده می شود، می داند و تمام دنیا و سازمانهای بین المللی را دشمن و آلت دست استکبار می انگارد و هر گونه تعامل با خارج را با دیده شک و تردید می نگرد. در حالی که رویکرد دوم به دنبال دولت مدنی، حقوق شهروندی، عقلانیت سیاسی و تعامل با خارج و سازمانهای بین المللی جهت حل مشکلات داخلی است.
سیستانی، شریعتمداری، ولایت فقیه، حوزه علمیه، نجف، قم