موارد انجام تیمّم
در هفت مورد به جای وضو و غسل تیمّم میشود که در مسائل بعد به توضیح آن پرداخته شده است:
مورد اول: نداشتن آب
مسأله ۷۸۷. اگر انسان در آبادی باشد، باید برای تهیه آبِ وضو و غسل، به قدری جستجو كند كه از پیدا شدن آن ناامید شود و همچنین اگر در بیابان اقامت داشته باشد، مانند چادر نشینان، باید برای تهیه آبِ وضو و غسل، به قدری جستجو كند كه از پیدا شدن آن ناامید شود.
مسأله ۷۸۸. اگر انسان در بیابان در حال سفر باشد باید در راه و در جاهای نزدیک به محلّ توقّفش از آب جستجو كند و احتیاط لازم آن است كه چنانچه زمین آن پست و بلند باشد یا به جهت دیگری مانند زیادی درختان راه آن دشوار است، در منطقهای گرداگرد خود به اندازه پرتاب یک تیر كه در قدیم با كمان پرتاب می‌كردند[۱] در جستجوی آب برود و در زمین هموار در هر طرف به اندازه پرتاب دو تیر جستجو نماید.
مسأله ۷۸۹. اگر بعضی از اطراف هموار و بعض دیگر پست و بلند باشد، در طرفی كه هموار است به اندازه پرتاب دو تیر و در طرفی كه هموار نیست به اندازه پرتاب یک تیر جستجو كند و در هر طرفی كه یقین دارد آب نیست، در آن طرف جستجو لازم نیست.
مسأله ۷۹۰. كسی كه وقت نماز او تنگ نیست و برای تهیه آب، وقت دارد، اگر یقین یا اطمینان دارد در محلّی دورتر از مقداری كه باید جستجو كند آب هست، باید برای تهیه آب به آنجا برود، مگر آن قدر دور باشد كه عرفاً شخص را فاقد آب بشمارند و اگر گمان دارد آب در آنجا هست، رفتن به آن محلّ لازم نیست.
مسأله ۷۹۱. لازم نیست خود انسان در جستجوی آب برود، بلكه میتواند به گفته كسی كه جستجو كرده و به گفته او اطمینان دارد، اكتفاء كند.
مسأله ۷۹۲. اگر احتمال دهد كه مثلاً داخل بار و توشه سفر خود، یا در اولین مقصد بین راه یا همراه مسافران دیگر آب هست، باید به قدری جستجو نماید كه به نبود آب اطمینان كند، یا از پیدا كردن آن ناامید شود، مگر آنكه قبلاً در موردی آب وجود نداشته و احتمال برود كه بعداً پیدا شده باشد كه در این صورت جستجو لازم نیست.
مسأله ۷۹۳. اگر پیش از وقت نماز، جستجو نماید و آب پیدا نكند و تا وقت نماز همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پیدا می‌كند، احتیاط مستحب آن است كه دوباره در جستجوی آب برود.
مسأله ۷۹۴. اگر بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو كند و آب پیدا نكند و تا وقت نماز دیگر در همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پیدا میشود، احتیاط مستحب آن است كه دوباره در جستجوی آب برود.
مسأله ۷۹۵. اگر وقت نماز تنگ باشد، یا از دزد و درنده بترسد، یا جستجوی آب به قدری سخت باشد كه معمولاً امثال او تحمّل نمی‌‌كنند، جستجو لازم نیست.
مسأله ۷۹۶. اگر در جستجوی آب نرود تا وقت نماز تنگ شود، در صورتی كه چنانچه می‌رفت آب پیدا می‌كرد معصیت كرده، ولی نمازش با تیمّم صحیح است.
مسأله ۷۹۷. كسی كه یقین دارد آب پیدا نمیكند، چنانچه دنبال آب نرود و با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه اگر جستجو می‌كرد آب پیدا می‌شد، بنابر احتیاط، لازم است وضو گرفته و نماز را دوباره بخواند.
مسأله ۷۹۸. اگر بعد از جستجو، آب پیدا نكند و مأیوس از پیدا شدن آن شود و با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد در جایی كه جستجو كرده آب بوده، نماز او صحیح است.
مسأله ۷۹۹. كسی كه یقین دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جستجو با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز و پیش از گذشتن وقت بفهمد كه برای جستجو وقت داشته، احتیاط واجب آن است كه دوباره نمازش را بخواند.
مسأله ۸۰۰. اگر فرد وضو داشته باشد و بداند در صورتی‌‌که وضوی خود را باطل كند تهیه آب برای او ممكن نیست یا نمیتواند وضو بگیرد، چنانچه بتواند وضوی خود را نگهدارد، بنابر احتیاط واجب، نباید آن را باطل نماید، چه قبل از وقت باشد و چه بعد از فرا رسیدن وقت، ولی میتواند با همسر خود نزدیكی كند هرچند بداند كه امکان غسل کردن فراهم نخواهد شد و وظیفه او تیمّم میشود و این حکم، بنابر احتیاط واجب، اختصاص به نزدیکی (دخول) دارد و شامل سایر بهره‌های جنسی نمیشود و امّا چنانچه بداند تیمّم هم برایش مقدور نخواهد بود، این کار (نزدیکی) جایز نیست.
مسأله ۸۰۱. كسی كه فقط به مقدار وضو یا به مقدار غسل آب دارد و میداند كه اگر آن را بریزد، آب پیدا نمیكند، چنانچه وقت نماز فرا رسیده باشد، ریختن آن حرام است و احتیاط واجب آن است كه پیش از وقت نماز هم آن را نریزد.
مسأله ۸۰۲. كسی كه میداند آب پیدا نمیكند اگر وضوی خود را باطل كند، یا آبی كه دارد بریزد، هرچند معصیت كرده امّا نمازش با تیمّم صحیح است ولی احتیاط مستحب، است كه قضای آن نماز را نیز بخواند.
مورد دوم: عدم دسترسی به آب
مسأله ۸۰۳. اگر به علّت پیری یا ناتوانی، یا ترس از دزد و جانور و مانند اینها، یا نداشتن وسیلهای كه آب از چاه بكشد، دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمّم كند.
مسأله ۸۰۴. اگر برای بیرون آوردن آب از چاه، وسایلی لازم است و مجبور است آنها را بخرد یا كرایه نماید، هرچند قیمت آن چند برابر معمول باشد باید آنها را تهیه كند و همچنین است اگر آب را به چندین برابر قیمتش بفروشند، ولی اگر تهیه آنها به قدری پول می‌خواهد كه نسبت به حال او ضرر دارد و باعث میشود وی در سختی فوق العاده قرار گیرد، واجب نیست موارد ذکر شده را تهیه نماید.
مسأله ۸۰۵. کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر ناچار شود كه برای تهیه آب قرض كند، باید قرض نماید ولی كسی كه میداند یا گمان دارد كه نمیتواند قرض خود را بدهد، واجب نیست قرض كند.
مسأله ۸۰۶. کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر كندن چاه سختی فوق العاده ندارد، باید برای تهیه آب، چاه بكَند.
مسأله ۸۰۷. کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر دیگری مقداری آب به او ببخشد، باید قبول كند مگر آنكه منّتی داشته باشد که غیر قابل تحمّل است یا آن که آبروی شخص برود.
مورد سوم: ضرر داشتن استعمال آب
مسأله ۸۰۸. اگر استعمال آب موجب مرگ او باشد، یا از استعمال آن بیماری یا عیبی در او پدید آید، یا بیماری‌‌اش طول بكشد یا شدّت پیدا كند، یا به سختی معالجه شود، باید تیمّم نماید. ولی اگر بتواند ضرر آب را به طوری بر طرف كند، مثل اینكه آب را گرم كند، باید این كار را بكند و وضو بگیرد و در مواردی كه غسل لازم است، غسل كند.
مسأله ۸۰۹. لازم نیست یقین كند كه آب برای او ضرر دارد، بلكه اگر احتمال ضرر بدهد، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا (عقلایی) باشد، باید تیمّم كند.
مسأله ۸۱۰. اگر با یقین یا احتمال ضرر، تیمّم كند و قبل از نماز بفهمد كه آب برایش ضرر ندارد، تیمّم او باطل است و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بخواند، مگر در صورتی كه وضو یا غسل در حالت یقین یا احتمال ضرر موجب نگرانی روحی بوده كه تحملّش فوق العاده سخت باشد که این مورد داخل در مورد چهارم از موارد تیمّم میشود که حکم آن خواهد آمد.
مسأله ۸۱۱. كسی كه یقین داشته آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل كند یا وضو بگیرد و بعد بفهمد كه آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او باطل است و نماز واجبی را که با آن وضو یا غسل خوانده، باید در وقت دوباره و بعد از وقت قضاء نماید.
مورد چهارم: سختی فوق العاده داشتنِ تهیّه یا استعمال آب
مسأله ۸۱۲. اگر تهیه كردن آب یا استعمال آن برای او سختی فوق العاده داشته باشد كه معمولاً تحمّل نمیشود، میتواند تیمّم كند ولی اگر تحمّل كند و وضو بگیرد و یا غسل كند، وضو و غسل او صحیح است.
مورد پنجم: نیاز به آب برای رفع تشنگی
مسأله ۸۱۳. اگر برای رفع تشنگی به آب نیاز باشد، باید تیمّم نماید و جایز بودن به این جهت در دو صورت است:
1. آنكه اگر آب را در وضو یا غسل صرف نماید بترسد خودش فعلاً یا بعداً به تشنگی كه باعث تلف یا بیماریش میشود، یا تحمّلش سختی فوق العاده دارد مبتلا خواهد شد.
2. آنكه بر غیر خود - از كسانی كه به او وابستهاند - از تشنگی كه باعث تلف یا بیماری میشود، یا تحمّلش سختی فوق العاده دارد بترسد هرچند آن غیر، از کسانی که جانشان محترم است، نباشد یا حیوانی باشد، به شرط آنکه امور زندگی او برایش اهمیت داشته باشد چه از جهت علاقه شدید باشد، یا از این جهت كه تلف شدن او ضرر مالی برایش دارد، یا اینكه رعایت حال او عرفاً لازم باشد مانند دوست و همسایه به گونه‌ای که ترک آن در عرف موجب نگرانی قلبی و ناراحتی روحی فوق العاده‌ای بوده که معمولاً قابل تحمّل نیست یا باعث آبروریزی شخص محسوب میشود.
و امّا اگر بر کسانی که به او وابسته نیستند و شؤون زندگی آنان برای او اهمیتی ندارد از تشنگی بترسد ممكن است باز هم مجوّز تیمّم باشد ولی نه از این جهت، بلكه از جهت وجوب حفظ جان مسلمان که داخل در مورد ششم از موارد تیمّم می‌گردد، یا از این جهت كه مرگ یا بی‌‌تابی او مطمئناً موجب سختی فوق العاده فرد خواهد شد که در این صورت جزء مورد چهارم از موارد تیمّم می‌باشد و چنانچه داخل در هیچ یک از موارد تیمّم نباشد واجب است آب را در وضو یا غسل مصرف نماید.
مسأله ۸۱۴. اگر غیر از آب پاكی كه برای وضو یا غسل دارد، آب نجسی هم به مقدار آشامیدن خود داشته باشد، باید آب پاک را برای آشامیدن بگذارد و با تیمّم نماز بخواند ولی چنانچه آب را برای كسانی كه به او مربوطند بخواهد، میتواند با آب پاک وضو بگیرد یا غسل نماید؛ هرچند آنان مجبور شوند كه برای رفع تشنگی خود از آب نجس استفاده كنند، بلكه اگر آنان از نجاست آب خبر نداشته باشند، یا از آشامیدن آب نجس اجتناب نداشته باشند، لازم است كه آب پاک را در وضو و غسل استعمال نماید. همچنین اگر آب را برای حیوانش یا بچه نابالغ بخواهد، باید آب نجس را به آنان بدهد و با آب پاک وضو و غسل را انجام دهد.
مورد ششم: مزاحمت وضو یا غسل با تکلیف مهم‌تر یا مساوی
مسأله ۸۱۵. كسی كه بدن یا لباسش نجس است و كمی آب دارد كه اگر با آن وضو بگیرد یا غسل كند، برای آب كشیدن بدن یا لباس او نمی‌‌ماند، در این صورت باید بدن یا لباس را آب بكشد و با تیمّم نماز بخواند ولی اگر چیزی نداشته باشد كه بر آن تیمّم كند، باید آب را به مصرف وضو یا غسل برساند و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند.
مسأله ۸۱۶. اگر غیر از آب یا ظرفی كه استعمال آن حرام است آب یا ظرف دیگری ندارد، مثلاً آب یا ظرفش غصبی است و غیر از آن، آب و ظرف دیگری ندارد، باید به جای وضو و غسل تیمّم نماید.
مورد هفتم: کمبود وقت
مسأله ۸۱۷. هر گاه وقت به قدری کم باشد كه اگر وضو بگیرد یا غسل كند، تمام نماز یا مقداری از آن بعد از وقت خوانده میشود، باید تیمّم كند.
مسأله ۸۱۸. اگر عمداً نماز را به قدری تأخیر بیندازد كه وقت وضو یا غسل نداشته باشد، معصیت كرده ولی نماز او با تیمّم صحیح است، هرچند احتیاط مستحب آن است كه قضای آن نماز را بخواند.
مسأله ۸۱۹. كسی كه شک دارد كه اگر وضو بگیرد یا غسل كند وقت برای نماز او می‌ماند یا نه، باید تیمّم نماید.
مسأله ۸۲۰. كسی كه به علّت تنگی وقت تیمّم كرده و بعد از نماز می‌توانسته، وضو بگیرد و نگرفته تا آبی كه داشته از دستش رفت یا عذر دیگری برایش پیش آمد، در صورتی كه وظیفهاش تیمّم باشد، باید برای نمازهای بعدی دوباره تیمّم نماید، هرچند از او حدثی سر نزده و تیمّم خود را نشكسته باشد.
مسأله ۸۲۱. كسی كه آب دارد، اگر به واسطه تنگی وقت با تیمّم مشغول نماز شود و در بین نماز آبی كه داشته از دستش برود، چنانچه وظیفهاش تیمّم باشد لازم نیست برای نمازهای بعدی دوباره تیمّم كند، هرچند بهتر است دوباره تیمّم نماید.
مسأله ۸۲۲. اگر انسان به قدری وقت دارد كه میتواند وضو بگیرد یا غسل كند و نماز را بدون كارهای مستحبّی آن مثل اقامه و قنوت بخواند، باید غسل كند یا وضو بگیرد و نماز را بدون كارهای مستحبّی آن به جا آورد، بلكه اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد باید غسل كند یا وضو بگیرد و نماز را بدون سوره بخواند.
چیزهایی كه تیمّم با آنها صحیح است
مسأله ۸۲۳. چیزهایی که تیمّم بر آنها صحیح است سه مرحله دارد:
1. آنچه که زمین نامیده میشود مثل خاک یا ملحق به زمین به حساب می‌آید، مثل گرد و غبار روی فرش و مانند آن به گونه‌ای که خاک نرم به حساب آید.
2. گِل 3. شیئی که گرد و غبار دارد امّا گرد و غبار آن پنهان است یا اگر ظاهر است به اندازه‌ای نیست که خاک نرم به حساب آید.
شایان ذکر است تا وقتی تیمّم بر اشیاء مرحله اول ممکن باشد نوبت به مرحله دوم نمیرسد و تا مرحله دوم ممکن است نوبت به مرحله سوم نمیرسد و توضیح هر کدام در مسائل بعد ذکر میشود.
مسأله ۸۲۴. تیمّم با خاک و ریگ و كلوخ و سنگ صحیح است به شرط آنکه شرایطی را که در فصل بعد برای شیئی که تیمّم با آن انجام میشود، دارا باشد ولی احتیاط مستحب آن است كه اگر خاک ممكن باشد، با چیز دیگر تیمّم نكند و اگر خاک نباشد، با ماسه بسیار نرمی كه خاک بر آن صدق كند تیمّم کند و اگر ممكن نباشد، با كلوخ و اگر ممكن نباشد با ریگ و چنانچه ریگ و كلوخ هم نباشد، با سنگ تیمّم نماید.
مسأله ۸۲۵. تیمّم با سنگ گچ و سنگ آهک با رعایت شرایطی که در فصل بعد ذکر میشود صحیح است.
مسأله ۸۲۶. تیمّم با گچ و آهک پخته، آجر و سفال پخته و نیز با گرد و غباری كه روی فرش و لباس و مانند اینها جمع میشود چنانچه به قدری باشد كه در نظر عرف خاک نرم به حساب آید و همین طور سنگ‌های قیمتی مثل سنگ عقیق و فیروزه، در صورتی که هر یک از این موارد شرایطی که در فصل بعد ذکر میشود را دارا باشد، صحیح است هرچند احتیاط مستحب آن است که در حال اختیار با آنها تیمّم نشود.
مسأله ۸۲۷. تیمّم با دیوار گلی با دارا بودن شرایطی که در فصل بعد ذکر میشود صحیح است و همچنین تیمّم بر زمین یا خاکی که رطوبت اندکی دارد صحیح می‌باشد هرچند احتیاط مستحب آن است كه فرد با بودن زمین یا خاک خشک، با زمین یا خاک نمناک تیمّم نكند.
مسأله ۸۲۸. تیمّم بر اشیایی که اسم زمین بر آنها صدق نمی‌‌کند باطل است بنابراین تیمّم بر گیاهان و گل‌‌ها، فلزات، شیشه، پلاستیک، پارچه و مانند آن صحیح نیست.
مسأله ۸۲۹. اگر اشیایی که در مرحله اول تیمّم است یعنی خاک و ریگ و كلوخ و سنگ و گرد و غباری که خاک نرم به حساب می‌آید پیدا نشود، باید با آنچه عرفاً گِل نامیده میشود با دارا بودن شرایطی که در فصل بعد می‌آید تیمّم كند و برطرف کردن تمام گِل از دست، به گونه‌ای که چیزی از آن به دست چسبیده نباشد، جایز نیست؛ بلکه احتیاط واجب آن است که چیزی از گلی را که به دست چسبیده بر طرف نکند مگر مقداری که اگر آن را پاک نکند، مسح بادست صدق نکند.
مسأله ۸۳۰. اگر گِل هم پیدا نشود، باید بر روی فرش یا لباس و مانند اینها كه گرد و غبار در بین آنها می‌باشد، یا آنكه بر روی آنها نشسته ولی به مقداری نیست كه از نظر عرف خاک به حساب آید، تیمّم كند.
مسأله ۸۳۱. اگر بتواند با تكاندن فرش و مانند آن، خاک تهیه كند، در این صورت، تیمّم بر گِل و شیء گَردآلود، باطل است و همچنین اگر بتواند گِل را خشک كند و از آن خاک تهیه نماید، در این صورت نیز، تیمّم به گِل، باطل می‌باشد.
مسأله ۸۳۲. اگر هیچ یک از مراحل سه‌گانه‌ای که ذکر شد، پیدا نشود، فرد فاقد الطَّهُوْرَین نامیده میشود که نماز در وقت از او ساقط میشود و واجب است قضای آن را انجام دهد، هرچند احتیاط مستحب آن است كه چنین فردی نماز را بدون تیمّم در وقت بخواند، ولی واجب است بعداً قضای آن را بجا آورد.
مسأله ۸۳۳. كسی كه آب ندارد اگر برف یا یخ داشته باشد، چنانچه ممكن است باید آن را آب كند و با آن وضو بگیرد یا غسل نماید و اگر ممكن نیست و چیزی هم كه تیمّم با آن صحیح است ندارد، لازم است نماز خود را در بعد از وقت قضا نماید و احتیاط مستحب آن است كه با برف یا یخ اعضای وضو یا غسل را نمناک كند و در وضو با رطوبت دست، سر و پاها را مسح نماید و اگر این هم ممكن نیست احتیاط مستحب آن است با یخ یا برف، تیمّم نماید و در وقت نماز را بخواند و در هر دو صورت، خواندن قضای نماز واجب است.
مسأله ۸۳۴. اگر چیزی ندارد كه بر آن تیمّم كند، چنانچه ممكن است باید به خریدن و مانند آن تهیه نماید.
شرایط چیزی که با آن تیمّم انجام میشود
شیئی که بر آن تیمّم انجام میشود چند شرط دارد که در مسائل بعد به ذکر آنها پرداخته میشود:
شرط اول: بنابر احتیاط لازم، دارای غباری باشد که به دست بچسبد
مسأله ۸۳۵. روی چیزی كه فرد با آن تیمّم می‌كند، بنابر احتیاط واجب، باید گرد و غباری داشته باشد كه به دست بماند و بعد از زدن دست بر آن، بنابر احتیاط واجب نباید دست را به شدّت بتكاند كه همه گرد و غبار آن بریزد. بنابراین تیمّم بر سنگی که روی آن غباری نیست و هر شیئی که مانند سنگ با زدن دست، هیچ چیزی از آن به دست نمی‌چسبد بنابر احتیاط واجب کافی نیست و کسی که تنها چنین سنگ یا شیئی در اختیار دارد و تا آخر وقت نماز، هیچ چیز دیگری که تیمّم بر آن صحیح است ندارد، بنابر احتیاط واجب با آن شیء تیمّم نموده و نماز بخواند و بعد از وقت و رفع اضطرار قضای نماز را نیز به جا آورد.[۲]
مسأله ۸۳۶. اگر هنگام تیمّم در اثر مسح پیشانی، گرد و غباری که در دست بوده از بین برود و برای مسح پشت دستها چیزی از گرد و غبار در کف دستها باقی نمانده باشد یا شک شود که گرد و غبار در کف دستها باقی مانده یا نه، در این دو مورد به جهت رعایت شرط (چسبندگی گرد و غبار به دست) بنابر احتیاط واجب لازم است که دستها را دوباره بر خاک زده و سپس پشت دستها را به نیّت تیمّم مسح نماید.
شرط دوم: پاک باشد
مسأله ۸۳۷. شیئی كه بر آن تیمّم می‌كند باید پاک باشد و این لزوم پاک بودن در موردی که نوبت به تیمّم به شیء غبار دار رسیده بنابر احتیاط واجب می‌باشد بنابراین اگرفرد شیء پاكی كه تیمّم به آن صحیح است تا انتهای وقت نماز ندارد، نماز بر او واجب نیست ولی باید قضای آن را به جا آورد و بهتر آن است كه در وقت نیز بدون تیمّم نماز بخواند مگر در موردی كه نوبت به تیمّم با شیء غباردار مثل فرش گَرد آلود رسیده باشد كه اگر متنجّس باشد، احتیاط واجب آن است كه به آن تیمّم كند و نماز بخواند و بعداً هم آن را قضا كند.
شرط سوم: بنابر احتیاط واجب، عرفاً پاکیزه و نظیف باشد
مسأله ۸۳۸. خاک تیمّم یا شیء دیگری که تیمّم بر آن صحیح است بنابر احتیاط لازم، باید عرفاً پاكیزه و نظیف باشد، یعنی آلوده به چیزی كه موجب تنفّر است مثل زباله و کثیفی‌های دیگر نباشد؛ هرچند آن چیز، نجس محسوب نشود.
شرط چهارم: غصبی نباشد
مسأله ۸۳۹. خاک تیمّم یا شیء دیگری که تیمّم بر آن صحیح است باید غصبی نباشد، پس اگر فرد با وجود اطّلاع از اینکه خاک غصبی است بر آن تیمّم كند، تیمّم او باطل است.
مسأله ۸۴۰. تیمّم در فضای غصبی باطل نیست، پس اگر فرد در ملک خود دستها را به زمین بزند و بی‌اجازه داخل ملک دیگری شود و دستها را به پیشانی بكشد، تیمّم او صحیح می‌باشد، هرچند گناه كرده است.
مسأله ۸۴۱. تیمّم با شیء غصبی در حالی كه فراموش كرده یا غفلت داشته باشد، صحیح است ولی اگر چیزی را خودش غصب كند و فراموش كند كه غصب كرده، تیمّم او با آن شیء بنابر احتیاط واجب صحیح نیست.
مسأله ۸۴۲. كسی كه در جای غصبی حبس و زندانی است، اگر آب و خاک آن هر دو غصبی است، باید با تیمّم نماز بخواند[۳] ولی لازم است هنگام تیمّم دستها را به زمین نزند بلکه به گذاشتن دستها بر زمین اکتفاء نماید.
شرط پنجم: با شیء دیگری که تیمّم بر آن صحیح نیست مخلوط نباشد
مسأله ۸۴۳. لازم است چیزی که تیمّم بر آن صحیح است مثل خاک با شیء دیگری که تیمّم بر آن صحیح نیست مخلوط نباشد مگر آنکه آن شیء اندک باشد که عرفاً از بین رفته به حساب آید. بنابراین اگر با خاک و ریگ، شیئی مانند كاه یا خاکستر چوب كه تیمّم به آن باطل است مخلوط شود، نمیتواند به آن تیمّم كند مگر آنکه کاه یا خاکستر به قدری كم باشد كه در خاک یا ریگ از بین رفته و مستهلک محسوب شود، که در این صورت تیمّم با آن خاک و ریگ صحیح است.
احكام دیگر چیزی كه بر آن تیمم میشود
مسأله ۸۴۴. تیمّم بر زمین گود و خاک جاده و زمین شورهزار كه نمک روی آن را نگرفته مكروه است و اگر نمک روی آن را گرفته باشد، باطل است.
مسأله ۸۴۵. اگر یقین داشته باشد كه تیمّم به چیزی صحیح است و با آن تیمّم نماید، بعد بفهمد تیمّم با آن باطل بوده، نمازهایی را كه با آن تیمّم خوانده باید دوباره بخواند.
کیفیت انجام تیمّم بدل از وضو یا غسل
مسأله ۸۴۶. در تیمّم بدل از وضو یا غسل، چند مورد واجب است:
1. باید کف دو دست خود را بر زمین یا چیزی كه تیمّم با آن صحیح است بزند یا بگذارد و بنابر احتیاط لازم، این كار در دو كف باید با هم انجام گیرد.
2. كف هر دو دست خویش را باید به تمام پیشانی و همچنین بنابر احتیاط واجب دو طرف پیشانی، از جایی كه موی سر می‌روید تا ابروها و قسمت بالای بینی بکشد و احتیاط مستحب آن است كه دستها روی ابروها هم كشیده شود.
3. با كف دست چپِ خود، تمام پشت دست راست را از مچ دست تا سر انگشتان مسح نماید.
4. سپس با كف دست راستِ خود، تمام پشت دست چپ را از مچ دست تا سر انگشتان مسح نماید.
احتیاط مستحب آن است که فرد یک بار دیگر دستهای خویش را بر زمین یا چیزی كه تیمّم با آن صحیح است بزند یا بگذارد و پشت دستهای خویش را به ترتیبی که در بند (3و4) گذشت مسح نماید. و در این مورد فرق ندارد تیمّم بدل از وضو یا بدل از غسل باشد.
مسأله ۸۴۷. مسح مقداری از نوک انگشت كه نزدیک ناخن است و عرفاً جزء ظاهر دست محسوب میشود، واجب است و مسح مقداری از آن كه عرفاً جزء باطن دست شمرده میشود، لازم نیست و در صورت شک، بنابر احتیاط واجب، باید مقدار مشكوک را، مسح نماید. همچنین برای اینكه یقین كند مقدار واجب در تیمّم (ظاهر كف) را مسح نموده است باید مقداری از مچ دست را هم مسح نماید.
شرایط صحیح بودن تیمّم
صحیح بودن تیمّم دارای شرایطی می‌باشد، که رعایت آنها هنگام تیمّم لازم است و در مسائل بعد به توضیح آنها پرداخته میشود:
شرط اول: نیّت تیمّم نماید و در آن قصد قربت و اخلاص داشته باشد
مسأله ۸۴۸. فرد باید هنگام مسح پیشانی و پشت دستها بلکه بنابر احتیاط واجب هنگام زدن یا گذاشتن دستها بر زمین نیّت تیمّم داشته باشد و لازم است نیت، با قصد قربت و اخلاص انجام شود و با قصد ریا و خودنمایی یا مانند آن نباشد.
مسأله ۸۴۹. در نیّت، لازم نیست معیّن كند كه تیمّم او بدل از غسل است یا بدل از وضو، ولی در مواردی كه باید دو تیمّم انجام دهد لازم است به گونه‌ای هر یک از آنها را معیّن كند و چنانچه یک تیمّم بر او واجب باشد و قصد نماید كه وظیفه فعلی خود را انجام دهد هرچند در تشخیص اشتباه كند، تیمّمش صحیح است.
شرط دوم: ترتیب را رعایت نماید
مسأله ۸۵۰. در تیمّم لازم است کارهای آن را به ترتیبی که گذشت انجام دهد و مراعات ترتیب بین مسح دست راست و مسح دست چپ بنابر احتیاط واجب می‌باشد.
شرط سوم: بنابر احتیاط واجب، اعضای تیمّم را از بالا به پایین مسح نماید
مسأله ۸۵۱. در تیمّم فرد باید بنابر احتیاط لازم پیشانی و پشت دستها را، از بالا به پایین مسح نماید یعنی مسح پیشانی را از محلّ روییدن مو آغاز کرده و به پایین پیشانی ختم نماید همچنین مسح پشت دستها را از مچ دست شروع کرده و به سر انگشتان پایان دهد.
شرط چهارم: در هنگام مسح، عضو مسح شده ثابت باشد
مسأله ۸۵۲. در هنگام مسحِ پیشانی، باید پیشانی ثابت باشد و دست روی آن حرکت کرده و پیشانی را مسح نماید همچنین در هنگام مسح پشت دستها، دستی که مسح میشود باید ثابت باشد و دست مسح کننده روی آن حرکت نموده و مسح را انجام دهد بنابراین اگر فرد دست را ثابت نگه داشته و پیشانی را به آن بکشد مسح باطل است، شایان ذکر است اگر موقعی كه دست را می‌‌كشد پیشانی یا دستی که مسح میشود مختصری حركت كند، اشكال ندارد.
شرط پنجم: موالات را رعایت نماید
مسأله ۸۵۳. فرد باید كارهای تیمّم را پشت سر هم انجام دهد و اگر بین آنها به قدری فاصله دهد كه عرفاً نگویند تیمّم می‌كند، تیمّمش باطل است و در این مورد فرقی بین تیمّم بدل از وضو و تیمّم بدل از غسل نیست.
شرط ششم: کارهای تیمّم را در صورت امکان، خودِ فرد انجام دهد
مسأله ۸۵۴. لازم است فرد کارهای تیمّم را در حال اختیار خودش انجام دهد و اگر بدون عذر، دیگری او را تیمّم دهد یا در مسح اعضای تیمّم به او كمک نماید، تیمّم باطل است.
مسأله ۸۵۵. اگر وظیفه فرد تیمّم است و نمیتواند به تنهایی، به طور معمول تیمّم كند:
1. باید از دیگری كمک بگیرد تا دستهای او را بر چیزی كه تیمّم بر آن صحیح است بزند و سپس آنها را بر پیشانی و دستهای او بگذارد تا خود او در صورت امكان كف دو دست را بر پیشانی و بر پشت دستها بكشد.
2. اگر روش اول ممكن نباشد، باید نایب، او را با دست خودِ او (منوب عنه) تیمّم دهد.
3. اگر روش دوم نیز ممكن نباشد چنانچه خود فرد بتواند پیشانی یا پشت دست‌هایش را بر خاک بکشد واجب‌است همین گونه تیمّم نماید و در این صورت نوبت به نایب‌گرفتن نمیرسد.
4. اگر روش سوم هم ممکن نباشد باید نایب، دست خود را به چیزی كه تیمّم با آن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دستهای او (منوب عنه) بكشد و در صورت دوم و چهارم، بنابر احتیاط لازم هر دو نیّت تیمّم نمایند ولی در صورت اول و سوم، نیّت خود مكلّف كافی است.
مسأله ۸۵۶. فردی که می‌خواهد تیمّم نماید هر كدام از كارهای تیمّم را كه میتواند به تنهایی انجام دهد، نباید در آن از دیگری كمک بگیرد به عنوان مثال:
الف. كسی که دست راست او شكسته و به هیچ صورت نمیتواند آن را به هیچ صورت حركت دهد، مسح پیشانی را با کمک دست چپ انجام می‌دهد سپس با دست چپ پشت دست راست را مسح می‌کند و بعد از آن پشت دست چپش را بر خاک می‌کشد و در این صورت نوبت به اینکه نایب بگیرد و نایب مسح را انجام دهد نمیرسد.
ب. كسی که دست چپ او شكسته و به هیچ صورت نمیتواند آن را حركت دهد، مسح پیشانی را با کمک دست راست انجام می‌دهد سپس پشت دست راستش را بر خاک می‌کشد و بعد از آن با دست راست پشت دست چپش را مسح می‌کند و در این صورت نوبت به نایب گرفتن نمیرسد.
ج. کسی که هر دو دست او شکسته و به هیچ صورت نمیتواند آنها را حرکت دهد ولی میتواند پیشانی خویش را بر خاک بکشد، همین کار را انجام می‌دهد و نوبت به نایب گرفتن برای مسح پیشانی نمیرسد سپس چون دستها را به هیچ صورت نمیتواند حرکت داده و جا به جا کند، نایب پشت دستهای او را تیمّم می‌دهد به این گونه که نایب به نیّت تیمّم دادن منوب عنه دو دست خود را بر خاک زده، سپس پشت دو دست منوب عنه را مسح نماید و بنابر احتیاط واجب مسح پشت دست راست را بر مسح پشت دست چپ مقدّم نماید؛ همچنین بنابر احتیاط واجب مسح را از بالا به پایین، از مچ دست به طرف سر انگشتان انجام دهد.
شایان ذکر است در مورد (ج) بنابر احتیاط واجب در صورت امکان فرد باید پیشانی و دو طرف آن را به مقداری که مسح آن لازم است، در یک دفعه بر خاک بکشد هرچند به اینکه خاک را فرو رفته و گود کرده سپس پیشانی و دو طرف آن را بر روی خاک گود شده قرار داده و آنها را بر خاک بکشد به گونه‌ای که پیشانی و دو طرف آن از محلّ روییدن مو به طرف ابروها، از بالا به طرف پایین بر خاک کشیده شود؛ همچنین احتیاط واجب آن است که در صورت امکان نایب مسح پشتِ دست راست منوب عنه را، با کمک دست چپ خویش (نایب) انجام دهد و همچنین مسح پشتِ دست چپ منوب عنه را با کمک دست راست خویش (نایب) انجام دهد.
شرط هفتم: در اعضای تیمّم مانعی نباشد
مسأله ۸۵۷. اگر در پیشانی یا پشت دستها مانعی باشد، مثلاً چسب، رنگ، لاک، قیر به آنها چسبیده باشد، باید آن را برطرف نماید و اگر مانع در كف دستها باشد در صورتی‌‌كه با قسمت بدون مانع، عرفاً مسح با كف دست صدق كند، همان كافی بوده و لازم نیست كلّ عضو مسح كننده بدون مانع باشد و به طور كلّی در تیمّم لازم نیست كلّ عضو مسح كننده، كلّ عضو مسح شده را مسح نماید بلكه اگر مسح كلّ عضو با بعض عضو مسح كننده انجام شود چنانچه عرفاً صدق كند، مسح با كف انجام شده كافی است. بنابراین اگر پیشانی با دو كف دست بدون مسح با انگشتان مسح گردد كافی است ولی در هر صورت لازم است كلّ پیشانی و پشت دستها مسح شود.
مسأله ۸۵۸. انسان باید هنگام مسح كشیدن بر پشت دستها، انگشتر را از دستی كه مسح میشود بیرون آورد ولی وجود انگشتر در عضو مسح كننده اشكال ندارد. بنابراین وجود انگشتر در دست به هنگام زدن دو دست بر خاک یا هنگام مسح پیشانی اشكال ندارد.
مسأله ۸۵۹. اگر پیشانی و پشت دستها به مقدار معمول مو داشته باشد اشكال ندارد، ولی اگر موی سر روی پیشانی آمده باشد باید آن را عقب بزند.
مسأله ۸۶۰. اگر احتمال دهد كه در پیشانی و كف دستها یا پشت دستها مانعی هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، باید جستجو نماید تا یقین یا اطمینان كند كه مانعی نیست.
مسأله ۸۶۱. اگر نجاستی که عرفاً مانع محسوب میشود مثل لخته خون در روی پیشانی یا پشت دو دست باشد، باید آن را قبل از تیمّم یا در هنگام تیمّم قبل از مسح عضو برطرف نمود.
شرط هشتم: نجاست سرایت کننده، در اعضای تیمّم نباشد
مسأله ۸۶۲. در تیمّم لازم است نجاستی در اعضاى تیمم نباشد که به خاک تیمّم (یا چیز دیگری که تیمّم بر آن صحیح است) سرایت کند، امّا پاک بودن اعضای تیمّم شرط نیست، بنابراین اگر پیشانی و كف دستها و پشت دستها، متنجّس امّا خشک باشند و عین نجاست هم در آنها موجود نباشد، تیمّم صحیح است هرچند احتیاط مستحب آن است که اعضای تیمّم به طور کلّی پاک باشد.
احکام دیگر تیمّم
مسأله ۸۶۳. اگر زدن باطن دو کف[۴] یا گذاشتن آنها بر روی خاک و مانند آن و مسح اعضای تیمّم با آنها به دلیل عذری ممکن نباشد، باید با پشت دو کف این کارها را انجام داد همچنین اگر باطن کف، متنجّس و دارای رطوبتی است که موجب میشود نجاست به آنچه با آن تیمّم انجام میشود مثل خاک و مانند آن سرایت کند و پیشگیری از آن هرچند با خشک کردن ممکن نباشد، باید با پشت دو کف کارهای تیمّم را انجام داد. امّا چنانچه خشک کردن اعضای تیمّم ممکن باشد و عین نجاست هم در اعضاء موجود نباشد، باید تیمّم را به شیوه معمول آن انجام داد و در این حال نجس بودن اعضای تیمّم اشكالی در صحّت تیمّم ایجاد نمیكند.
مسأله ۸۶۴. اگر در پیشانی یا پشت دستها مانعی باشد مثل اینکه آن محل زخم بوده و جبیره داشته باشد و پارچه یا چیز دیگری را كه بر آن بسته نتواند باز كند، باید دست را روی آن بكشد و اگر جبیره یا مانع، در باطن كف دست باشد و نتواند آن را برطرف کند، در صورتی که تمام باطن کف را فرا نگرفته باشد مسح را با باقیمانده کف که مانعی ندارد و سالم است انجام دهد و چنانچه تمام باطن کف را فرا گرفته باشد مسح با آن کافی است.
مسأله ۸۶۵. اگر مختصری هم از پیشانی یا پشت دستها را مسح نكند، تیمّم باطل است، چه عمداً مسح نكند، یا آنکه مسأله را نداند، یا فراموش كرده باشد، ولی دقّت زیاد هم لازم نیست و همین قدر كه بگویند تمام پیشانی و پشت دستها مسح شده كافی است.
مسأله ۸۶۶. اگر یقین نكند كه تمام پشت دست را مسح كرده، باید برای اینكه یقین كند، مقداری بالاتر از مچ را هم مسح نماید، ولی مسح بین انگشتان لازم نیست.
مسأله ۸۶۷. كسی كه وظیفهاش تیمّم است، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقی می‌ماند یا از بر طرف شدن آن مأیوس باشد، در وسعت وقت میتواند با تیمّم نماز بخواند، ولی اگر بداند تا آخر وقت عذر او بر طرف میشود باید صبر كند و با وضو یا غسل نماز بخواند؛ بلكه اگر از بر طرف شدن آن تا آخر وقت مأیوس نباشد، نمیتواند تا وقتی كه مأیوس نشده تیمّم كند و نماز بخواند؛ مگر آنكه احتمال دهد كه اگر زودتر با تیمّم نماز نخواند نتواند تا آخر وقت - حتّی با تیمّم - نماز بخواند.
مسأله ۸۶۸. كسی كه وظیفهاش تیمّم است، چنانچه از بر طرف شدن عذرش در تمام وقت نماز مأیوس باشد میتواند قبل از وقت نماز تیمّم كند. بلکه اگر میداند چنانچه تیمّم را به تأخیر بیندازد نمیتواند در وقت نماز، تیمّم کند، واجب است قبل از وقت نماز، تیمّم نماید و در صورتی که برای كار واجب دیگر یا مستحبّی تیمّم كند و تا وقت نماز عذر او باقی باشد، میتواند با همان تیمّم نماز بخواند.
مسأله ۸۶۹. كسی كه نمیتواند غسل كند، اگر بخواهد عملی را كه برای آن غسل واجب است انجام دهد، باید بدل از غسل، تیمّم نماید و كسی كه نمیتواند وضو بگیرد و بخواهد عملی را كه برای آن وضو واجب است انجام دهد، باید بدل از وضو، تیمّم نماید.
مسأله ۸۷۰. كسی كه وظیفهاش تیمّم است اگر برای كاری تیمّم كند، تا تیمّم و عذر او باقی است، میتواند كارهایی را كه باید با وضو یا غسل انجام شود، به جا آورد[۵] همچنین کسی که عذرش تنگی وقت بوده است و برای نماز تیمّم نموده است در حال نماز حکم فرد طاهر را دارد بنابراین میتواند در همان حال قرآن را مس نماید ولی این تیمّم، برای کارهایی که بعد از نماز پیش آمده‌اند و نیاز به وضو یا غسل دارند - مثل آن که بعد از نماز بخواهد قرآن را مس کند - کافی نیست و اگر فرد با داشتن آب برای نماز میّت یا خوابیدن، تیمّم كرده، فقط كاری را كه برای آن تیمّم نموده میتواند انجام دهد.
مسأله ۸۷۱. اگر فرد بدل از غسل جنابت، تیمّم كند، لازم نیست برای نماز وضو بگیرد و همچنین اگر تیمّم بدل از غسل‌‌های دیگر - غیر از غسل استحاضه متوسّطه - باشد هم لازم نیست برای نماز وضو بگیرد هرچند در این صورت، احتیاط مستحب است كه وضو هم بگیرد و اگر نتواند وضو بگیرد، تیمّم دیگری هم بدل از وضو بنماید ولی در تیمّم بدل از غسل استحاضه متوسّطه، لازم است وضو هم بگیرد و اگر نتواند وضو بگیرد، تیمّم دیگری هم بدل از وضو بنماید.
مسأله ۸۷۲. مواردی كه وضو را باطل می‌كند، تیمّم بدل از وضو را هم باطل می‌كند و مواردی كه غسل را باطل می‌نماید، تیمّم بدل از غسل را هم باطل می‌نماید.
مسأله ۸۷۳. تیمّم با برطرف شدن عذر باطل میشود بنابراین اگر به علّت نداشتن آب یا عذر دیگری تیمّم كند، بعد از برطرف شدن عذر، تیمّم او باطل میشود.
مسأله ۸۷۴. اگر بدل از غسل، تیمّم كند و بعد كاری كه وضو را باطل می‌كند برای او پیش آید، چنانچه برای نمازهای بعد نتواند غسل كند، باید وضو بگیرد و احتیاط مستحب آن است كه تیمّم نیز بكند و اگر نمیتواند وضو بگیرد باید بدل از آن، تیمّم كند.
مسأله ۸۷۵. كسی كه احتیاطاً غسل جبیرهای و تیمّم بدل از غسل نماید، اگر بعد از غسل و تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز باطل کننده وضو از او سر بزند - مثلاً ادرار كند - برای نمازهای بعد باید وضو بگیرد و چنانچه حدث پیش از نماز باشد، برای آن نماز نیز باید وضو بگیرد.
مسأله ۸۷۶. كسی كه نمیتواند غسل كند، اگر چند غسل بر او واجب باشد جایز است یک تیمّم بدل از آنها بنماید و احتیاط مستحب آن است كه بدل هر یک از آنها یک تیمّم نماید و به طور کلّی حکم تداخل تیمّم‌ها مانند حکم تداخل غسل‌ها[۶] است.
مسأله ۸۷۷. اگر در بین تیمّم شک كند كه قسمتی از آن را فراموش كرده یا نه، چنانچه از محلّ آن گذشته[۷]، به شک خود اعتنا نكند و اگر نگذشته، باید آن قسمت را به جا آورد.
مسأله ۸۷۸. اگر بعد از مسح دست چپ شک كند كه درست تیمّم كرده یا نه، تیمّم او صحیح است و چنانچه شک او در مسح دست چپ باشد لازم است آن را مسح كند؛ مگر آنكه عرفاً از تیمّم خارج (فارغ) شده باشد مثل اینكه وارد عملی شده كه شرط آن عمل طهارت داشتن است و یا عرفاً موالات از بین رفته باشد.
مسأله ۸۷۹. در چند مورد بهتر است نمازهایی را كه انسان با تیمّم خوانده، قضا نماید:
1. آنكه از استعمال آب ترس داشته و عمداً خود را جنب كرده و با تیمّم نماز خوانده است.
2. آنكه می‌دانسته یا گمان داشته كه آب تا آخر وقت نماز پیدا نمیكند و عمداً خود را جنب كرده و با تیمّم نماز خوانده است.
3. آنكه تا آخر وقت عمداً در جستجوی آب نرود و در تنگی وقت با تیمّم نماز بخواند و بعد بفهمد كه اگر جستجو می‌كرد آب پیدا می‌شد.
4. آنكه عمداً نماز را تأخیر انداخته و در آخر وقت با تیمّم نماز خوانده است.
5. آنكه می‌دانسته یا گمان داشته كه آب پیدا نمیشود و آبی را كه داشته ریخته و با تیمّم نماز خوانده است.